פּראָפֿ׳ ישעיהו לייבאָוויטש אויף דער ייִדישער אוידיציע פֿון „קול ישׂראל‟

לאה שלאַנגער

פּראָפֿ׳ ישעיהו לייבאָוויטש איז געווען אַ וויסנשאַפֿטלער, פֿאָרשער, פֿילאָסאָף, רעדאַקטאָר פֿון דער העברעיִשער ענציקלאָפּעדיע, פּראָפֿעסאָר פֿון ביאָכעמיע אינעם העברעיִשן אוניווערסיטעט אין ירושלים.

אין ישׂראל איז לייבאָוויטש באַקאַנט געווען ווי אַ שאַרפֿער קריטיקער פֿון דער ישׂראל־רעגירונג און געקרוינט געוואָרן מיטן צונאָמען „נבֿיא הזעם של החבֿרה הישׂראלית‟ (דער אויפֿגעבראַכטער נבֿיא פֿון דער ישׂראל־געזעלשאַפֿט). פּראָפֿ׳ לייבאָוויטש האָט אַרויסגעגעבן אַ סך ביכער און אַרטיקלען, אין וועלכע ער דערקלערט זײַן פֿילאָסאָפֿישע, רעליגיעזע און פּאָליטישע תּורה.

אין 1991 איז אַרויס זײַן בוך „עם, ארץ, מדינה‟ (פֿאָלק, לאַנד, מדינה); און אַ יאָר שפּעטער — דאָס בוך „יהדות, עם יהודי ומדינת ישׂראל‟ (ייִדישקייט, ייִדיש פֿאָלק און מדינת־ישׂראל).

ישעיהו לייבאָוויטש איז געבוירן געוואָרן אין ריגע דעם 29סטן יאַנואַר 1903, געשטאָרבן אין ירושלים דעם 17 אויגוסט 1994.

איידער איך גיב אײַך איבער מײַן שמועס מיט פּראָפֿ׳ ישעיהו לייבאָוויטש, וואָס איז פֿאָרגעקומען אין די מיט־1980ער יאָרן, וואָלט איך געוואָלט אײַך באַקענען מיט די אומשטענדן, וואָס האָבן געפֿירט צו דעם. ער האָט נישט געהערט צו די, וואָס געבן יעדן מאָנטיק און דאָנערשטיק אינטערוויוען אין דער מעדיאַ, צוליב פֿאַרשידענע סיבות. איינע פֿון זיי איז זײַן אַרבעט אינעם אוניווערסיטעט; פֿיל סטודענטן האָבן געגאַרט צו שעפּן תּורה בײַ אים. זײַן צײַט איז געווען באַגרענעצט. זעלטן ווען פֿלעגט ער געבן אַן אינטערוויו און קיינמאָל נישט אין ייִדיש, ביז מיר איז געקומען אויפֿן געדאַנק צו פּרוּוון עס צו טאָן.

כ’בין געקומען מיט דעם אײַנפֿאַל צו אַנקאַ שמיר, דער פֿאַרוואַלטערין פֿונעם ייִדישן אָפּטייל בײַ „קול ישׂראל‟, וווּ כ’האָב דאַן געהאַט אַן אייגענע פּראָגראַם און עס פֿאָרגעלייגט. מ’האָט מיך אויסגעלאַכט. לאָזט זיך אויס, אַז עס זײַנען נאָך פֿריִער געמאַכט געוואָרן אַזעלכע באַמיִונגען. „וועסט נאָר פֿאַרלירן די צײַט, — האָט מען מיר געזאָגט, — ער וועט נישט מסכּים זײַן. אָבער איך האָב אָנגעקלונגען אין אוניווערסיטעט און דווקא באַקומען אַ הסכּמה זיך צו טרעפֿן מיטן פּראָפֿעסאָר, מיט אַ באַדינג — נישט לאַנג…

ווײַטער ברענג איך פֿאָר אונדזער קורצן שמועס (סײַ שריפֿטלעך און סײַ רעקאָרדירט) גענוי ווי ער איז פֿאָרגעקומען אינעם ירושלימער אוניווערסיטעט, אין צימער פֿון פּראָפֿ׳ ישעיהו לייבאָוויטש.

נאָך עטלעכע ווערטער פֿון באַדאַנקען אים פֿאַרן געפֿונען צײַט צו געבן אַ אינטערוויו, האָב איך געפֿרעגט:

לאה: ווי אַזוי וואָלט איר געוואָלט זען אונדזער געזעלשאַפֿט?
לייבאָוויטש: וואָס הייסט, אונדזער געזעלשאַפֿט, אַ ישיבֿה־בחור אין מאה־שערים, אָדער אַ בחור פֿון אַ דיסקאָטעק אין צפֿון תּל-אָבֿיבֿ?
לאה: דאָס ייִדישע לאַנד ווי וואָלט איר געוואָלט זען?
לייבאָוויטש: כ’בין נישט אינטערעסירט אין אַ לאַנד, כ’בין אינטערעסירט אין מענטש.
לאה: לאָמיר דאָס איבערלאָזן… פּראָפֿ׳ לייבאָוויטש איר מיינט, אַז דער קאַמף, וואָס איז געווען — פֿון דעסטוועגן, זײַנען מיר אַ ייִדישע אוידיציע — וואָלט איך געוואָלט [וויסן] אײַער מיינונג. דער שפֿראַכן־קאַמף, וואָס איז געווען אין ישׂראל, האָט עס געהאַט אַ השפּעה, אַ נעגאַטיווע השפּעה….
לייבאָוויטש: וואָס מיינט איר? וואָס פֿאַראַ קאַמף?
לאה: צווישן עבֿריתּ און ייִדיש, וואָס מ’האָט געקעמפֿט…
לייבאָוויטש: ס’איז נישט געווען קיין קאַמף. אין פּוילן, אין ליטע מיט 80-70 יאָר צוריק, איך געדענק דאָס נאָך, מיט די העברעיִסטן און ייִדישיסטן, נישט אין ארץ־ישׂראל… קיין מאָל נישט געווען אין ארץ־ישׂראל. די קליינע גרופּע פֿון ווילנע וואָס זײַנען געקומען, דאָ געקומען [האָבן זיי] פֿאַרלאָזן ייִדיש אין גלות.
לאה: ס’איז דאָ אַזעלכע, וואָס טענהן, אַז אין די תּפֿוצות האָט מען אײַנגעפֿירט העברעיִשע שולן און פֿאַרמאַכט די ייִדישע שולן. מע טענהט, אַז די העברעיִשע שולן האָבן אַ סך נישט אַרײַנגעבראַכט, אָבער דערווײַל האָט מען פֿאַרניכטעט ייִדיש; און דאָס איז איינע פֿון די סיבות, וואָס ס׳איז אַזאַ צאָל פֿון די געמישטע משפּחות און אַסימילאַציע. טראַכט איר, אַז דאָס איז אַ פֿאַלשער צוגאַנג.
לייבאָוויטש: ניין, פּונקט פֿאַרקערט: נישט [דאָס] אַוועקוואָרפֿן ייִדיש האָט געפֿירט צו אַסימילאַציע, נאָר [די] אַסימילאַציע האָט געפֿירט צום אַוועקגעוואָרפֿן ייִדיש.
לאה: פּונקט אַ פֿאַרקערטע מיינונג…
לייבאָוויטש: די אַסימילירטע אַמעריקאַנער יונגן — פֿאַר זיי איז ייִדיש אַ טויטע שפּראַך.
לאה: פּראָפֿעסאָר לייבאָוויטש, איר האַלט, אַז ציוניזם האָט נאָך הײַנט אַ רעכט, אַ באַדײַטונג?
לייבאָוויטש: וואָס מיינט איר, ציוניזם? איך פֿאַרשטיי, אַז ציוניזם איז אַ פּראָגראַם פֿון דער פּאָליטישער נאַציאָנאַלער אומאָפּהענגיקייט פֿון ייִדישן פֿאָלק.
לאה: צו האָט עס אַ גרונט נאָך הײַנט?
לייבאָוויטש: דער גרונט איז, אַז עס זײַנען דאָ ייִדן, וואָס ווילן אַ נאַציאָנאַלע מדינה פֿון ייִדישן פֿאָלק. אפֿשר זײַנען זיי אַ מינאָריטעט פֿון ייִדישן פֿאָלק, אָבער דאָס זײַנען ייִדן, וואָס ווילן אַ נאַציאָנאַלע אומאָפּהענגיקייט פֿון ייִדישן פֿאָלק. איך בין איינער פֿון זיי… וואָס דאַרפֿט איר זוכן אַ גרונט? דאָס איז וואָס זיי ווילן און דאָס איז ציוניזם.
לאה: וואָס איז אײַער מיינונג וועגן „חוק השבֿות‟.
לייבאָוויטש: ווען די מדינה איז אַ מדינה פֿון ייִדישן פֿאָלק, קאָן יעדער ייִד קומען אין מדינת־ישׂראל און ווערן אַן אזרח מדינת־ישׂראל. אָן „חוק השבות‟ איז נישטאָ אַ מדינה פֿאַרן ייִדישן פֿאָלק.
לאה: וואָס איז אײַער מיינונג וועגן דעם גרויסן קאַמף, וואָס מיר פֿירן פֿאַרן ייִדישן פֿאָלק, וואָס געפֿינט זיך אין ראַטן־פֿאַרבאַנד, וואָס זייער אַ קליינע טייל פֿון זיי קומט קיין ישׂראל.
לייבאָוויטש: זייער אַ קליינע טייל, ווײַל אַ קליינע טייל האָט אינטערעס אין ייִדישן פֿאָלק. כ’פֿאַרשטיי, אַז זיי ווילן אַנטלויפֿן פֿון דאָרט, אָבער נישט וועגן ייִדישן נאַציאָנאַלן געפֿיל… מיליאָנען פֿון גויים ווילן אַנטלויפֿן פֿון דאָרט.
לאה: איר מיינט, צי דאַרפֿן מיר אַזוי קעמפֿן פֿאַר די ייִדן, וואָס זיי קומען סײַ־ווי נישט קיין ארץ־ישׂראל?
לייבאָוויטש: צי מיר דאַרפֿן? מיר ווילן דאָך, זיי זאָלן קומען.
לאה: יאָ, אָבער מיר ווייסן, אַז זיי קומען נישט.
לייבאָוויטש: מיר ווילן, זיי זאָלן קומען, דערפֿאַר קעמפֿן מיר.
לאה: אָבער איך מיין, צי דאָס באַרעכטיקט דעם קאַמף?
לייבאָוויטש: באַרעכטיקט? באַרעכטיקט איז דאָס, וואָס איך וויל ס’זאָל זײַן, באַרעכטיקט איז, אַז איך קעמף פֿאַר דעם.
לאה: אַפֿילו, אַז מיר ווייסן פֿאָרויס, אַז זיי קומען נישט אַהער… נאָר כּדי צו באַפֿרײַען די ייִדן פֿון דעם רוסישן רעזשים, איז דאָס אַ באַרעכטיקטער קאַמף?
לייבאָוויטש: לויט דעם ייִדישן מינהג, העלפֿן ייִדן איז באַרעכטיקט, אָבער איך ווייס נישט, וויפֿל ייִדן דאַרפֿן מיר העלפֿן. מיר ווייסן, אַז הונדערטער טויזנטער ייִדן דאָרט אין סאָוויעטן־רוסלאַנד האָבן נישט קיין אינטערעס אין ייִדישקייט. די פּאָר טויזנטער, 10 טויזנט, וואָס האָבן אינטערעס, דאַרפֿן מיר העלפֿן. איך זאָג נישט 100 טויזנט, אָבער מיר זעען 10 טויזנטער, וואָס זײַנען אינטערעסירט אין ייִדישקייט, דאַרפֿן מיר העלפֿן.
לאה: נאָך אַ לעצטע פֿראַגע, אויב איר וועט וועלן מיר ענטפֿערן. ווי אַזוי זעט איר די צוקונפֿט פֿון מדינת־ישׂראל?
לייבאָוויטש: כ’ווייס נישט. מדינת־ישׂראל גייט אַ שלעכטן וועג פֿון מענטשן־יאָך, פֿון מלחמת־ששת הימים. ישׂראל באַהערשט מיט געוואַלד אַן אַנדער פֿאָלק, און דאָס קאָן נישט עקזיסטירן פֿאַר מײַנע צײַטן — אוממעגלעך. ווייסט איר, אַז אונטער דעם רעזשים פֿון מדינת־ישׂראל זײַנען מער אַראַבישע קינדער ווי ייִדישע קינדער. אַ פֿאַקט — אונטערן רעזשים פֿון מדינת־ישׂראל [זײַנען] מער אַראַבישע קינדער ווי ייִדישע קינדער, און דאָס איז די קללה פֿון די שטחים.
לאה: אַ פּאַלעסטינעזע מדינה קאָן זײַן אַן אויסוועג, אַ לייזונג?
לייבאָוויטש: אפֿשר, אפֿשר. אפֿשר איז דאָס אַ לייזונג, אַ וועג פֿאַר שלום צווישן אונדז און די אַראַבישע לענדער. אפֿשר, אפֿשר…
לאה: אָבער איר זענט נישט זיכער…
לייבאָוויטש: ניין, אָבער כ’בין זיכער, אַז ארץ־ישׂראל השלמה האָט נישט קיין צוקונפֿט. אין דעם בין איך זיכער. ארץ־ישׂראל מיט אַן עדה פֿון אַראַבישע קינדער, האָט נישט קיין צוקונפֿט. ארץ־ישׂראל און אַ פּאַלעסטינעזע מדינה — דאָס איז אפֿשר אַ צוקונפֿט.
לאה: כ’האָב נישט פֿאַרשטאַנען, איר האָט געזאָגט…
לייבאָוויטש: צוויי מדינות — ארץ־ישׂראל און אַ פּאַלעסטינעזע מדינה. דאָס איז אפֿשר אַ צוקונפֿט. ארץ־ישׂראל השלמה האָט נישט קיין צוקונפֿט.

דאָ מוז איך באַמערקן, אז דער שמועס האָט זיך פֿאַרצויגן און כ’האָב געהאַט אַ פֿאַרגעניגן צו זען, ווי די סטודענטן אונטער דער טיר פּרוּוון יעדעס מאָל אַרײַנגיין, און דער פּראָפֿעסאָר הייסט זיי וואַרטן. כ’ווייס נישט, צי אים איז געווען אָנגענעם צו שמועסן אויף ייִדיש, צי אפֿשר האָט ער געזען, אַז עס זיצט אַנטקעגן אים אַ נאַיִווע פּערזאָן, ווי איך. יעדנפֿאַלס, דאָס איז דער איינציקער אינטערוויו מיט פּראָפֿעסאָר ישעיהו לייבאָוויטש אויף ייִדיש, און איך מיין, אַז ס’איז אַ ווערטפֿולער, וויכטיקער דאָקומענט.