נאָטיצן פֿונעם רעדאַקטאָר

מחשבֿות נאָך „נעילה‟

דער חודש חשוון גייט אונטער און אַלע האַרבסטיקע יום־טובֿים האָבן זיך אויסגעלאָזט אין דעם האַרציקן וווּנטש: „לאָמיר דערלעבן ביז איבעראַיאָר!‟

איך וווין מיט מײַן פֿרוי אין דרום־ברוקלין, וווּ עס פֿעלן, דאַנקען גאָט, נישט אויס קיין ייִדן — סײַ די אַמעריקאַנער, וואָס האָבן דאָ אָפּגעלעבט אַ לעבן, סײַ מיר, די געקומענע פֿונעם געוועזענעם סאָוועטן־פֿאַרבאַנד, ס׳רובֿ אין די אָנהייב 1990ער. יאָ, מ׳האָט זיך פּאַמעלעך אײַנגעטונקען אין דער אַמעריקאַנער ווירקלעכקייט. זיך צופּאַסן צו נײַע אומשטענדן, שטייגער, אויפֿפֿירונג וכּדומה האָט מען אונדז גוט אויסגעלערנט אין דער „אַלטער היים‟; קיין אַנדער ברירה האָבן מיר נישט געהאַט. אַנדערש וואָלט מען נישט אויסגעהאַלטן יענעם רעזשים. דאָס ביסל ייִדישקייט, וואָס האָט נאָך די ערשטע נאָכמלחמהדיקע יאָרן געזשיפּעט אין די משפּחות, איז אויך אין די 1950־1960ער יאָרן אויסגעגאַנגען. יעדנפֿאַלס, אַזוי האָט זיך דעמאָלט געמיינט…

דאָס קומען קיין אַמעריקע און דאָס אײַנוואָרצלען זיך דאָ, האָט פֿאָרט צעבלאָזן בײַ אונדזער דור דאָס כּמעט אויסגעלאָשענע נאַציאָנאַלע פֿײַערל, זאָל אַפֿילו זײַן אויף דעם אַמעריקאַנער אופֿן — מע מלט די אייניקלעך, מע מאַכט זיי אַ בר־מיצווה, מע שטעלט אַ חופּה, מע גייט אויף יום־כּיפּור אין שיל אַרײַן, און ווען עס ברענגט דער גורל אין אַ לוויה־הויז, פֿירט מען אַלץ דורך, ווי ס׳איז אָנגענומען בײַ ייִדן, מיט אַלע פּיטשעווקעס. נאָך מער: נישט ווייניק פֿון אונדזערע קינדער זײַנען געוואָרן בעלי־תּשובֿה. אמת, די עלטערן האָבן דעם אומקער פֿון זייערע קינדער און אייניקלעך צו ייִדישקייט פֿאַרטײַטשט אויף אַן אייגענעם אופֿן, אַראָפּגעשלונגען ווי אַ ביטערע פּיל; אָבער פֿאָרט געפֿונען פֿאַר זיך אַ טרייסט, אַז „אַ שידוך מיט אַ גוי אָדער אַ גויה וואָלט נישט געווען בעסער‟.

דאָס באַגעגענען אין די טעג יום־טובֿדיק אויסגעפּוצטע מאַן־און־ווײַב, מיט קינדער אַרום זיך, האָט געוועקט דערמאָנונגען פֿון מײַן ווײַטער קינדשאַפֿט. מיר האָט אָפּגעגליקט, איך האָב געהאַט אַ פֿרומען זיידן און אין די ערשטע צען יאָר פֿון מײַן לעבן, ווען ס׳איז נאָך געווען מעגלעך, זיך געוואַרעמט בײַם פֿײַערל פֿון אַ ייִדישער היים.

די אויגן פֿאַרמאַכט. אין זיך אײַנגעקוקט —
אין טלית מײַן זיידע אין ווינקל פֿאַררוקט.
ער מורמלט די תּפֿילות, אין באָרד זיי פֿאַרלוירן,
זיך שאָקלט אין דבֿקות פֿאַרטיפֿט און פֿאַרקאָכט.
און מיר וויל זיך לאַכן — כ’פֿאַרשטיי נישט קיין וואָרט.

עשׂרת־הדיברות — דער אייביקער „לא‟,
דער וויי פֿון געבוירן, פֿון ווידוי דער „אוי‟.
דער דרך פֿון לעבן — די בריק איז אַ שמאָלע,
וואָס הענגט אין דער לופֿט צווישן הימל און ערד.
און איך בין אין מיטן, צי וווּ אין דער וועלט?

דעם אָטעם פֿאַרהאַלטן. אין זיך אײַנגעהערט —
עס קלאַפּן אין שלייפֿן ספּאָלאָשעטע פֿערד.
די רגע די לעצטע, די רגע די ערשטע —
אַ שמאָלע מחיצה, אַ גלעזערנע וואַנט
פֿון נעכטן צום מאָרגן — דאָס אַלץ, וואָס עס בלײַבט.

מיר, ייִדישע קינדער, פֿלעגן אויף שׂימחת־תּורה אויסמײַסטרעווען זיך אַ פֿענדל — צו אַ שטעקעלע צופֿעסטיקן אַ פֿירעקיק זײַטעלע בלוי פּאַפּיר און אויבן אַרויפֿזעצן אויפֿן שפּיץ אַ רויט עפּעלע. פֿאַר וואָס דווקא אַ רויטס, ווייס איך נישט ביז הײַנט. שוין אין שיל, די איינציקע אין אונדזער שטאָט, האָט מען אינעם עפּעלע אַרײַנגעשטעלט אַ קליין ליכטעלע, וואָס דער שמשׂ פֿלעגט יעדן ייִנגעלע צוטיילן, און עס אָנצינדן. און אַזוי האָט מען זיך שוין אַרומגעדרייט איבערן שיל־הויף, אַרומגעצאַמט מיט אַ הויכן הילצערנעם פּלויט; זיך געשלענגלט נאָכן הויכן קרעפֿטיקן ייִד, וואָס האָט געטראָגן, צוגעדריקט צום אַקסל, די איינציקע ספֿר־תּורה…

נאָך פֿריִער, ממש אינעם ערשטן טאָג ראָש־השנה, האָט מיך דער זיידע אָנגענומען פֿאַר דער האַנט און געהייסן גיין מיט אים. כ׳בין דעמאָלט אַלט געווען אַ יאָר זעקס־זיבן. אויפֿן ברעג פֿונעם שמאָלן טײַכל רעוט זײַנען מיר געווען נישט די איינציקע. אַ היפּשע שורה ייִדן האָבן זיך דאָרט אויסגעשטעלט, זיך געשאָקלט, געמורמלט אונטער דער נאָז און… איבערגעקערט די קעשענעס פֿון זייערע רעקלעך און מאַנטלען — זיי אויסגעטרייסלט. אַזוי פֿלעגט געוויינטלעך טאָן מײַן באָבע איידער זי האָט זיך גענומען וואַשן מײַנע הייזלעך.

שוין אויפֿן וועג אַהיים, האָב איך אַ פֿאַרחידושטער געפֿרעגט דעם זיידן: וואָס איז דאָס אַזוינס געווען?
— תּשליך! — איז דער זיידע אָפּגעקומען מיט איין וואָרט.
— וואָס זשע מיינט עס, דאָס וואָרט?
— ס׳איז נישט סתּם אַ וואָרט, — האָט דעם זיידנס שטילע שטים דערוואַרעמט די קילבלעכע פֿאַרנאַכטיקע לופֿט, — ס׳איז אַזאַ ייִדישער מינהג, וואָס מיינט, אַרײַנוואַרפֿן אין די טיפֿע טיפֿענישן פֿון ים די עבֿירות און זינד פֿון אַ גאַנץ יאָר…

מײַן חידוש איז געוואָרן נאָך גרעסער; כ׳האָב זיך דערמאָנט, ווי די חבֿרה פֿון אונדזער מאַהאָלע לאַכן, אַז רעוט איז אַזוי טיף, אַז מע קאָן אים אַריבערגיין און נישט אָננעצן די פֿיס. האָב איך עס געזאָגט דעם זיידן.

— רעוט פֿאַלט אַרײַן אינעם גרעסערן טײַך נעסטער, און דער נעסטער פֿאַלט אַרײַן אין שוואַרצן ים, און אַרום דעם שוואַרצן ים וווינען אַ סך פֿעלקער… — האָט דער זיידע אַראָפּגעקוקט צו מיר, און אין אַ גלעזל פֿון זײַנע ברילן האָט אַ בלישטש געטאָן דאָס ערשטע שטערנדל.

מער קיין קשיות האָב איך דעם זיידן אין יענעם אָוונט נישט געפֿרעגט, כאָטש אין מײַן קינדערשן מוח האָט נאָך עפּעס געעקבערט אַ פֿראַגע, כ׳האָב אָבער נישט געוווּסט ווי אַזוי מע פֿרעגט זי. הײַנט, ווען איך אַליין בין שוין אַ זיידע, שטעל איך זיך די פֿראַגע, וואָס איז גענוג אויסגערײַפֿט געוואָרן במשך פֿון מײַן לעבן: פֿאַר וואָס זשע באַקומט זיך אַזוי, אַז מיר, ייִדן, זײַנען שולדיק אין אַלע חטאָים פֿון דער וועלט?!

מײַן אייניקל, שׂימחה־עזריאל וואַקסט בײַ פֿרומע עלטערן. נישט לאַנג צוריק איז ער געוואָרן דרײַ יאָר אַלט ביז הונדערט און צוואַנציק. האָט מען אים, ווי עס פֿירט זיך אין פֿרומע משפּחות, צום ערשטן מאָל אָפּגעשוירן. איצט גייט ער אַרום זייער שטאָלץ, ווײַל נאָכן „אָפּשער‟ טראָגט ער אַ יאַרמלקע און אַ טלית־קטן, ווי זײַן עלטערער ברודער ישׂראל־אַהרן.

גלײַך נאָך ראָש־השנה איז די גאַנצע משפּחה געגאַנגען אין זאָאָפּאַרק. בײַם וואָליער מיט אַ הירש האָט שׂימחה־עזריאל פּלוצעם אויסגעשריִען: „טאַטע, גיב אַ קוק, עס וואַקסן בײַ אים אויפֿן קאָפּ שופֿרס!‟

כח תשרי, חשון ה׳תש״פ, ברוקלין