יאָנטשע־שווײַג

משה לעמסטער

אַ מתּנה פֿאַר לייבל רויטמאַן

כּל ישׂראל ערבֿים זה בזה
חז״ל

די דאָזיקע געשיכטע, וואָס איך גיי אײַך דערציילן, איז פֿאָרגעקומען אין די ווײַטע, מיטלעלטער־יאָרן, נאָך אין 16טן יאָרהונדערט. כאָטש דעם אמת געזאָגט, וואָלט עס געקאָנט געשען אויך אין די שפּעטערדיקע צײַטן, אַפֿילו אין 21סטן יאָרהונדערט.

אין אַ ייִדיש שטעטל אין מערבֿ־אוקראַיִנע, האָט אַ מיידל געבוירן אַ ייִנגעלע. קיין מאַן האָט זי ניט געהאַט און ווער ס’איז געווען דער טאַטע פֿונעם קינד האָט קיינער ניט געוווּסט. בייזע מײַלער האָבן געזאָגט, אַז ס’קאָן גאָר זײַן, ס׳איז געווען אַן אוקראַיִנער שייגעץ. נאָר גיי ווייס… און ווײַל די מאַמע פֿונעם קינד איז געווען אַ ייִדישקע, האָט מען עס געמלעט. קיין בראָנפֿן אויפֿן ברית האָט מען ניט געטרונקען און קיין כּוסות האָבן ניט געקלונגען. די בר־מיצווה זײַנע האָט מען ניט אָפּגעמערקט. וואָס יאָ, ער האָט באַקומען דעם נאָמען יונתן, וואָס מיינט, געגעבן פֿון גאָט, נאָר פֿון קליינערהייט אָן האָט מען אים גערופֿן — יאָנטשע. און אַזוי איז עס שוין פֿאַרבליבן אויף זײַן גאַנץ לעבן — יאָנטשע!

די מאַמע האָט אים פֿײַנט באַקומען, ווען ער איז נאָך געווען בײַ איר אין בויך. אויב ער פֿלעגט אַ דריגע טאָן מיט אַ פֿיסל, פֿלעגט זי זיך אַ פּאַטשט טאָן אין בויך. ביז יאָנטשע איז נעבעך געבוירן געוואָרן האָט ער אַרײַנגעכאַפּט ניט ווייניק פּעטש. אַרויסגעקומען איז ער צו דער גרויסער וועלט אין אַ קאַלטן אָסיען־טאָג, ווען ס’האָט געליאַפּעט אין דרויסן אַ מבול־רעגן. אַרויסגעקומען שאַ־שטיל, אָן געוויינטלעכע קוויטשערײַען, אָן אַ געוויין, גלײַך ווי ער וואָלט מורא געהאַט, אַז פֿאַרן וויינען זײַנעם וועט ער באַלט באַקומען פּעטש.

יאָנטשע האָט ניט געוויינט אויך שפּעטער, ווען עס פֿלעגן נאַס ווערן בײַ אים די ווינדעלעך, אָדער ווען ער איז געווען הונגעריק צי קראַנק. נאָר סײַ ווי סײַ פֿלעגט ער כאַפּן ניט ווייניק אומזיסטע פּעטש, אָבער וויינען פֿלעג ער ניט, געשוויגן… און כאָטש יאָנטשע איז נאָך געווען אַ קינד, האָט ער אַ בליק געהאַט ווי אַ דערוואַקסענער בחור. די אויגן זײַנע האָבן גלײַך ווי געזאָגט: „איך ווייס, וואָס עס הייסט לעבן, וואָס עס הייסן ליידן…‟ — און ווען מע וואָלט זיך גוט אײַנגעקוקט אין די טיפֿענישן פֿון זײַן בליק, וואָלט מען דאָרט געזען, אויפֿן סאַמע דנאָ, צוויי טליִענדיקע פֿונקען, וועלכע האָבן זיך אָנגעצונדן, אפֿשר נאָך דעמאָלט, ווען ער איז געווען בײַ זײַן מאַמען אין בויך.

צו דרײַצן יאָר איז פֿון טיפֿוס געשטאָרבן די מאַמע. ער איז געבליבן אַ קײַלעכדיקער יתום. סע האָט אים גענומען צו זיך אַ שכנה, וועלכע האָט געהאַט זיבן קינדער און זיך גענייטיק אין הילף. ערשט דאָ האָבן זיך אָנגעהויבן יאָנטשעס מאַטערנישן. זי פֿלעג אים קאַרגן אַ ביסן… געבן עסן דאָס, וואָס עס פֿלעג בלײַבן אין די טעלערס נאָך אירע קינדער. אָפֿט מאָל — אַ פֿאַרשימלט שטיקל ברויט, אַ ביינדל, אַ לעפֿל קאַלטע קאַשע… און זיצן פֿלעגט ער ניט בײַם טיש, נאָר אין אַ ווינקעלע לעבן דער אַרײַנגאַנג־טיר. קליידער האָט ער געטראָגן נאָך אירע קינדער; קליידער, וועלכע מע האָט זיי געדאַרפֿט שוין אַרויסוואַרפֿן — צעריסענע און צעפֿליקטע.

דאָס פֿאַרדאַרטע לײַב זײַנס האָט אַרויסגעקוקט דורך צענדליקער לעכער פֿון זײַנע הויזן, העמדער, רעקלעך… און די זיבן קינדער פֿלעגן זיך איזדיעווקען איבער אים מיט ווילדער פֿאַנטאַזיע און אויסטראַכטעניש. ווינטער, אין די גרעסטע פֿרעסט, האָט ער אַ באָרוועסער געהאַקט האָלץ אין הויף. די קלעצער זענען געווען דיק, די האַק שטומפּיק, און ער אַליין — נאָך צו יונג און שוואַך פֿאַר אַזאַ אַרבעט. נאָר יאָנטשע האָט געשוויגן, מורא געהאַט, אַז ער וועט באַקומען פּעטש פֿון דער שכנה, פֿון די קינדער אירע; אַז מע וועט אים אַרויסטרײַבן פֿון דער שטוב… שוין אָפּגערעדט פֿון גיין אין חדר, תּלמוד־תּורה פֿון האָבן אַ חבֿר.

ווען יאָנטשע איז אַלט געוואָרן זעכצן יאָר, האָט אים די שכנה געשיקט אַרבעטן בײַ די ייִדן אין שטעטל; גיין פֿון שטוב צו שטוב צו פֿאַרדינען אַ גראָשן. און אויב ער פֿלעגט שוין קריגן בײַ עמעצן עפּעס אַן אַרבעט, האָט מען אים נישט תּמיד באַצאָלט, און אויב מע האָט אים יאָ באַצאָלט, האָט דעם אָפּצאָל בײַ אים צוגענומען די שכנה.

איין מאָל, ווען יאָנטשע איז געקומען דאָס דריטע מאָל צו אַ בכּבֿודיקן ייִד נאָכן געלט פֿאַר דער אַרבעט, איז יענער אין כּעס געוואָרן, און האָט אָנגערייצט אויף יאָנטשען זײַנע הינט, וועלכע האָבן דעם יתום שיִער ניט צעריסן אויף שטיקלעך… און אַזוי האָט דאָס גאַנצע שטעטל ייִדן אים באַליידיקט, געמאַכט חוזק, חוכא־וטלולא. נאָר ער האָט געשוויגן. ניט געקלאָגט זיך, געהאַט מורא, אַז ער וועט כאַפּן פּעטש, אַז מע וועט אים אַרויסטרײַבן פֿונעם שטעטל. בלויז טיף אין די אויגן זײַנע האָבן זיך נאָך העלער צעברענט די פֿונקען…

אַ צען מײַל פֿון זײַן שטעטל איז געווען אַן אַנדער ייִדיש שטעטל, וווּהין יאָנטשע פֿלעגט זיך פֿון צײַט צו צײַט אַרײַנכאַפּן. געמיינט, געהאָפֿט, אַז דאָרט וווינען וווילע, מער מענטשלעכע ייִדן… נאָר, ניין! — די זעלבע, ווי ווײַן פֿון איין פֿעסל. געפֿאָדערט פֿון אים האָט מען גוטע אַרבעט, אָבער בדרך־כּלל ניט געצאָלט, צי געוואָרפֿן אים, ווי אַ נדבֿה, אַ פּאָר קאָפּיקעס, אַ שטיקל ברויט. שוין דאָ, אין דעם צווייטן שטעטל, האָט איינער אַ פֿאַרמעגלעכער ייִד, ווען יאָנטשע איז צו אים געקומען אָפּצונעמען דאָס געלט פֿאַר דעם, וואָס ער האָט עטלעכע טעג גערייניקט די טואַלעטן און דעם מיסטגרוב, האָט דער גבֿיר, געהייסן דעם פּריקאַזטשיק זײַנעם אָפּרעכענען זיך מיט אים, ניט זשאַלעווען קיין פּעטש. האָט יענער געגעבן יאָנטשען אַ זעץ אין מויל אַרײַן, אַז יאָנטשע איז געבליבן אָן די פֿאָדערשטע ציין. זינט דעמאָלט האָט ער געמוזט נעבעך בײַם עסן אײַנטונקען דאָס שטיקל דאַר ברויט אין וואַסער… אָבער יאָנטשע האָט געשוויגן, ווי זײַן שטייגער איז. זיך ניט געקלאָגט.

קיין נאַר איז יאָנטשע ניט געווען. עפּעס האָט ער געהערט וועגן גאָט, וועגן תּורה, וועגן רחמים… ער האָט געטראַכט, פֿאַר וואָס זשע האָט דאָס אַלץ קיין שום שײַכות ניט צו אים, צו זײַן לעבן. קיין פֿראַגעס צו גאָט האָט ער ניט געשטעלט, מורא געהאַט, אַז אויך פֿון אים, פֿונעם אייבערשטן, קאָן ער כאַפּן פּעטש. די צוויי ייִדישע שטעטלעך, כאָטש זיי האָבן געהאַט נעמען, פֿלעגט ער רופֿן סדום־ועמורה. אַ סך מאָל האָט יאָנטשע גענעכטיקט אין דרויסן אונטער אַ בוים, אונטער אַ פּלויט, אונטער אַ טיר — סײַ זומער און סײַ ווינטער… טאַקע אין אַ קאַלטער ווינטערנאַכט איז יאָנטשע פֿאַרפֿרוירן געוואָרן, שלאָפֿנדיק אונטער דער וואַנט פֿון דער שטעטלדיקער שיל, ערבֿ פּורים; נאָר די פֿונקען אין די אויגן האָבן נאָך לאַנג געטליִעט, ניט פֿאַרלאָשן געוואָרן… די, וואָס האָבן אים געפֿונען אין דער פֿרי, האָבן געמיינט, אַז ס׳איז פֿאַרפֿרוירן געוואָרן אַ זקן, נאָר אין דער אמתן איז יאָנטשע אַלט געווען אַ 30 יאָר…

וואָס זשע האָט זיך געטאָן אין הימל, אויף יענער וועלט? ווען אַזאַ פֿאַרמאַטערטע נשמה, וואָס האָט דאָס גאַנצע לעבן זײַנס געשוויגן, ניט געקלאָגט זיך, ניט געהאַט קיין טענות צו גאָט איז ניפֿטר געוואָרן? גאָרנישט! שאַ־שטיל. ס’האָט ניט געדונערט און ניט געבליצט. ס’האָט ניט געשאַלט דער גרויסער שופֿר.

ווען יאָנטשע איז אָנגעקומען אין די הויכע הימלען, האָט אים קיינער ניט באַגעגנט,
ניט אַבֿרהם אָבֿינו, ניט משה רבנו, ניט די גרויסע מלאָכים: מיכאל, גבֿריאל, רפֿאל. אַפֿילו די פּשוטע מלאָכים זענען אים ניט געפֿלויגן אַנטקעגן… ער האָט זיך באַוויזן אין אַ מין וואַרטזאַל, וווּ עס זענען געווען אַ סך קאַבינקעלעך און דער נײַ־געקומענער עולם איז געזעסן אויף בענק. יעדערן פֿון זיי האָט מען צוגערופֿן צו די קאַבינקעלעך.

יאָנטשע זעצט זיך אויך אַנידער אויף אַ ברייטער באַנק און נעמט זיך וואַרטן. וויפֿל ער האָט געוואַרט קאָן מען ניט וויסן, ווײַל דאָרט, אין הימל, זענען ניט פֿאַראַן טאָג און נאַכט, און קיין צײַט בכלל ניט — נאָר אייביקייט. סוף־כּל־סוף, איז אים נימאס געוואָרן צו זיצן. אַלע, וואָס זענען אַרום אים געזעסן, זענען שוין דורכגעגאַנגען די פּראָצעדור, און אויך די, וואָס זענען שפּעטער, נאָך אים געקומען… נאָר ער, יאָנטשע, זיצט, גלײַך ווי ער וואָלט דאָ ניט געווען.

און אַרום און אַרום שטייט אַ רויש, אַ טומל, ווי זונטיק אויף אַ יריד. מענטשן, מלאָכים, פֿאַרשיידענע הימל־לײַט אײַלן זיך אַהין און אַהער, טוען, ווײַזט אויס, זייער וויכטיקע אַרבעטן. מלאָכים־אַדוואָקאַטן, צוזאַמען מיט זייערע קליענטן־מענטשן, גייען צום הימל־מישפּט. פּלוצעם דערזעט יאָנטשע דעם באַקאַנטן פֿון זײַן שטעטל, וועלכער האָט אַ מאָל אָנגערייצט אויף אים די בייזע הינט. עס האָבן אים באַגלייט עטלעכע אַדוואָקאַטלעך, וועלכע האָבן דערקלערט דעם ייִדן, ווי אַזוי ער זאָל זיך פֿירן בײַם מישפּט. שפּעטער, ווען דער באַקאַנטער יאָנטשעס איז אַרויס פֿונעם מישפּט, האָט זײַן פּנים געשײַנט. מע האָט געקאָנט פֿאַרשטיין, אַז ער איז אַרויס זייער צופֿרידן מיטן הימלישן אורטייל. און יאָנטשע איז נאָך אַלץ געזעסן און האָט נאָך אַלץ געוואַרט…

דערזען עפּעס אַ מלאך, גייט ער צו אים צו און זאָגט, אַז ער וואַרט שוין אַ סך צײַט און מע רופֿט אים ניט. דער מלאך האָט זיך פֿאַרוווּנדערט, ווײַל ער האָט געוווּסט, אַז אַלץ אַרבעט דאָ, ווי אַ זייגער — געקומען, פֿאַררעגיסטרירט זיך און — צום מישפּט. ביידע, דער מלאך און יאָנטשע, זענען צוגעגאַנגען צו אַ פֿרײַ קאַבינקעלע. דער מלאך דערציילט דעם אָנגעשטעלטן וועגן יאָנטשען. יענער פֿרעגט יאָנטשען: „ווי הייסט איר?‟

— יאָנטשע, יונתן פֿון שטעטל…

דער אָנגעשטעלטער פֿונעם קאַבינקעלע נעמט זיך בלעטערן אַ גראָבן בוך. בלעטערט אַהין, בלעטערט צוריק, נאָך אַ מאָל פֿון ס’נײַ. נישטאָ אַזאַ מענטש אין זײַן גראָסבוך. גלײַך ווי ער, יאָנטשע, וואָלט גאָר ניט געלעבט אויף דער וועלט. ווי קאָן דאָס זײַן? ווי קאָן גאָר פּאַסירן אַזאַ זאַך? מע רופֿט צונויף אַ גאַנצע אַסיפֿה פֿון הימל־ביוראָקראַטן, הימל־סטריאַפּטשעס, פֿון הימל־טשינאָווניקעס. מע הייבט אָן זוכן אין די ביכער פֿון לעבן, אין די ביכער פֿון טויט, מע זוכט אויפֿן ערשטן הימל, אויפֿן צווייטן… אויפֿן זיבעטן… נישטאָ! עס קומט אויס, אַז אַזאַ מענטש האָט אין גאַנצן ניט געלעבט אויף דער וועלט און איז ניט ניפֿטר געוואָרן. אָבער אָט שטייט ער דאָך פֿאַר זיי! וואָס טוט מען מיט אים. מע קאָן אים ניט פֿירן צום מישפּט, ווײַל מע ווייסט ניט, ווער דער יאָנטשע איז געווען — אפֿשר אַ צדיק און אפשר גאָר אַ רוצח, צי אַ גזלן, צי אַן ערלעכער ייִד?.. ווי אַזוי קאָן מען עס וויסן, אַז וועגן זײַן לעבן איז קיין סימן ניטאָ אין דער הימל־בוכהאַלטעריע. ניטאָ קיין ברירה, מע דאַרף גיין צו אים, צום בעל־הבית, נאָר ער קאָן לייזן דעם פּלאָנטער מיט יאָנטשען.

ס’האָט נאָך גענומען אַ גוט ביסל צײַט ביז אַ מלאך, צוזאַמען מיט יאָנטשען, האָבן דערגרייכט צום העכסטן קאַבינעט. און אָט זיצט שוין יאָנטשע אַליין פֿאַר אים. דער בעל־הבית האָט שוין אַלץ געוווּסט וועגן דעם ענין „יאָנטשע‟. זאָגט ער צו אונדזער יאָנטשען: „ס’איז דערלאָזט געוואָרן אַ טעות. ס’טרעפֿט זיך אַזוינס בײַ אונדז אין די הימלען אויך. האָב איך באַשטימט, אַז איר וועט ווידער געבוירן ווערן אויף דער וועלט; און ווײַל דאָס איז אונדזער פֿעלער, אונדזער זינד, קאָנט איר אויסקלײַבן, וווּ און בײַ וועמען איר ווילט געבוירן ווערן‟.
פֿרעגט יאָנטשע: „איך מעג געבוירן ווערן ניט אין קיין ייִדישער משפּחה?‟

— יאָ, זאָגט דער בעל־הבית.
— צי מעג איך געבוירן ווערן אין אַן אוקראַיִנישער, שליאַכטיטשער פֿאַמיליע, און די מאַמע מײַנע זאָל זײַן אַ קאַזאַטשקע?

דער בעל־הבית האָט זיך אַ ביסל פֿאַרטראַכט און איבערגעפֿרעגט יאָנטשען:

— איר זענט זיכער?
— אַוודאי בין איך זיכער!

דער בעל־הבית האָט טיף אײַנגעאָטעמט און געזאָגט צו יאָנטשען:

— נו, גוט… זאָל זײַן אַזוי, ווי איר ווילט.

אויפֿן צווייטן טאָג איז אין אַן אוקראַיִנישער שטאָט, פֿון מערבֿ־אוקראַיִנע, אין אַ אוקראַיִנישער פֿאַמיליע פֿון אַ שליאַכטיטש און אַ קאַזאַטשקע געבוירן געוואָרן אַ ייִנגעלע, אַ קאָזאַק. אַ נאָמען האָט מען אים געגעבן, וואָס אויף אוקראַיִניש מיינט דאָס זעלבע וואָס יונתן: „געגעבן פֿון גאָט‟ — באָגדאַן. באָגדאַן כמעלניצקי…