פּראָזאַיִקער און דיכטער איז ליזען געבוירן געוואָרן אין דאָרף הײַדאָקי, אוקראַיִנע. זײַן טאַטע איז געשטאָרבן בעת דער ערשטער וועלט־מלחמה, און ווען ס׳האָבן זיך אָנגעהויבן די פּאָגראָמען, האָט די מוטער מיט די זיבן קינדער, די איינציקע ייִדישע משפּחה אינעם דאָרף, זיך אַריבערגעקליבן אינעם נאָענטן שטעטל קופּעל, וואָס איז שפּעטער געוואָרן דער הויפּט־קוואַל פֿונעם שרײַבערס שאַפֿונג. אין זײַנע ווערק הייסט עס קאָפּין און שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ פֿאַראַלגעמיינערט געשטאַלט פֿון אַ טיפּיש שטעטל אין דער שטורמישער צײַט פֿונעם בירגערקריג און די ערשטע סאָוועטישע יאָרן.
אין 1925 איז ליזען געוואָרן א מיטגליד און דערנאָך אַן אָנפֿירער פֿון דער אומלעגאַלער יוגנטלעכער ציוניסטישער אָרגאַניזאַציע „שומר־הצעיר‟ און ממשיך געווען דערנאָך די טעטיקייט אין מאָסקווע. דאָרט האָט מען אים אַרעסטירט און פֿאַרמישפּט אויף דרײַ יאָר טורמע (1930־1933), דערנאָך איז ער פֿאַרשיקט געוואָרן אויף דרײַ יאָר קיין סיביר. זיך אומגעקערט האָט ער קיין קיִעוו, וווּ ס׳האָט געוווינט זײַן משפּחה, און ווען ס׳האָט זיך אָנגעהויבן די מלחמה, האָט מען אים מאָביליזירט אין אַרמיי.
פֿון יאָר 1948 ביזן טויט האָט ליזער געוווינט אין לוואָוו (לעמבערג). אָנגעהויבן זיך דרוקן האָט ער אין אוקראַיִניש (1959). צו דער צײַט, ווען ליזען איז אַריבער צו שרײַבן אין ייִדיש, האָט ער שוין געהאַט אַרויסגעלאָזט זעקס פּראָזע־ביכער אין אוקראַיִניש. זײַנע ערשטע ייִדישע ווערק האָט ער אָפּגעדרוקט אינעם זשורנאַל „סאָוועטיש היימלאַנד‟ (1970). אַלכּסנדר ליזען איז דער מחבר פֿון אַ ריי ראָמאַנען, באַלאַדעס, פּאָעמעס. איבערגעזעצט געוואָרן אויף רוסיש און דײַטש.
מיר דרוקן ווײַטער אַן אויסצוג פֿון זײַן דערציילונג „פֿון יענעם ברעג, פֿון קאַיאָריקן‟, וואָס איז אַרײַן אין זײַן בוך „נחומקע אתרוג‟ (מאָסקווע, „סאָוועטסקי פּיסאַטעל‟, 1981)
פֿון יענעם ברעג, פֿון קאַיאָריקן
(אַן אויסצוג)
גיטל איז קראַנק. האָב איך הנאה. זי זיצט די גאַנצע צײַט אין דער היים, גייט אין ערגעץ ניט, ליגט אין בעט. דער קאָפּ אירער איז פֿאַרוואָרפֿן אויף דעם קישן, דאָס גריבעלע אויפֿן האַלדז זעט אויס טיפֿער און טינקעלער, גלײַך ווי אַלע שאָטנס פֿון איר פּנים, וואָס מינעט זיך און פֿיבערט, וואָלטן זיך דאָרטן צונויפֿגעזאַמלט. אויף די אויגן זײַנען תּמיד אַראָפּגעלאָזט צוויי שוואַרצע פֿירהענגלעך, און לאַנגע לאָקן שלענגלען זיך איבערן ווײַסן קישן.
איין מאָל נעמט זי, אָט די גיטל, צעלאָזט אירע לאָקן און לאָזט זיך גיין שפּאַצירן איבערן דאָרף, אַ שטאַלטנע, אַ שטאָלצע, שיין ווי די וועלט. טיר און טויער עפֿענען זיך, מע קומט אַרויס, קליין און גרויס, דערנאָך נעמט מען איר נאָכגיין, צוערשט אָפּגעווײַטערט, דערנאָך נענטער, דער עיקר דאָס קליינוואַרג. האָט דאָס אויסגעזען, ווי עפּעס אַ קרייץ־פּראָצעסיע מיט אַ לעבעדיקער גאָטס־מוטער, מאַריִע, בראָש. זי איז געווען אָנגעטאָן אין אַ ווײַס קלייד, און זונען־שטראַלן האָבן זיך פֿאַרפּלאָנטערט אין אירע געדיכטע האָר.
איצט ליגט זי צו בעט. האָב איך מיט איר קיין דאגות ניט. צווישן דעם עולם איז דעמאָלט געווען אויך גאָרדי, אונדזער שכן. איז מיר ניט געפֿעלן געוואָרן מיט וואָס פֿאַר אַ באָלעכעס ער האָט אויף איר געקוקט.
מײַן שוועסטערקינד גיטל איז עלטער פֿון מיר אויף גאַנצע פֿיר יאָר. דאגהנען אָבער פֿאַר איך מוז איך, ווער דען?
אפֿשר איר מוטער? זאָגט זי, אַז זי איז אַליין קראַנק, די מומע זעלדע. כ׳פֿאַרשטיי ניט, צו וואָס דאַרף מען אַזוי ציטערן איבערן געזונט, ווען מ׳איז ניט זיכער מיטן לעבן? אַוודאי האָט די מומע זעלדע שטאַרק ליב איר גיטעלען, אַניט וואָלט זי ניט פֿאַרלאָזט די שטאָט און געקומען צו אונדז אין דאָרף, אין אויסרײַסעניש, כּדי איר קינד, ס׳הייסט גיטעלע, זאָל אָטעמען מיט פֿרישער לופֿט, וואָס דער דאָקטער האָט איר צוגעשריבן. אַזוי זאגט זי, די מומע זעלדע. איז ערשטנס, די שטאָט, פֿון וואַנען די מומע האָט זיך אין איינעם אַ שיינעם טאָג געיאַוועט, גאָר ניט אַזאַ גרויסע שטאָט, גיכער אַ גרויס שטעטל. און צווייטנס, איז דאָס דאָרף אונדזערס שוין ניט אַזאַ פֿאַרוואָרפֿנס, עס ליגט אויפֿן טראַקט, און די שטרעקע צווישן ליובאַטש, ס׳הייסט, די „גרויסע שטאָט‟, און ראַקיטנע איז קאַרגע צען ווערסט. און דריטנס, סטאַרעט זיך די מומע אויסנוצן אַזאַ געלעגנהייט, כּדי אָנדעכען זיך מיט דאָרפֿישער לופֿט. זיצט די מומע מער בײַם טײַך צי אין סאָד, ווי בײַ איר טאָכטערס בעט.
אפֿשר דער זיידע? וואָרעם קיין פֿאָטער האָט זי ניט, גיטל האָט ניט קיין פֿאָטער, און איך האָב ניט קיין מוטער. מיר האָבן אָבער בשותּפֿות אַ זיידן, ס׳הייסט, דער פֿאָטער פֿון מײַן טאַטן און איר מאַמען. נאָר ער איז געבליבן, דער זיידע, אין ליובאַטש, גיט אַכטונג אויף דער שטוב, מע זאָל זי חלילה ניט באַגנבֿענען. איר וואָלט געמעגט, אויף טשיקאַוועס, כאַפּן אַ קוק אויף דער שטוב, אויף דעם זיידנס פֿאַרמעגן! אַ צימערל, פֿול מיט ביכער, כּלערליי ביכער. אויף די פּאָליצעס פֿון אַ זייער אַלטן, גאָר בכּבֿודיקן שראַנק. פֿון אויבן — אויפֿן שראַנק. אויפֿן צעפֿאָרענעם טיש, אויף די הינקענדיקע בענקלעך. ס׳אַ סבֿרא, אַז איבער די דאָזיקע ביכער האָבן די מומע זעלדע און גיטל געמאַכט די פּליטה צו אונדז, אין דאָרף. די מומע זאָגט, אַז די ביכער נעמען אַוועק די גאַנצע לופֿט פֿון דער שטוב, האָט ניט גיטל מיט וואָס צו דעכען. איז זי קראַנק געוואָרן אויף די לונגען. דעם זיידן, ווידער, שאַדט דאָס ניט. די ביכער קערן אים אום אַ ביסל לופֿט, וואָרעם ער פּאָרעט זיך מיט זיי תּמיד, לייענט און גלעט זיי. אַלע מאָל, ווען איך קום צום זיידן, טרעף איך אים זיצן בײַם טיש און לייענען עפּעס אַ ספֿר מיטן לינקן אויג. דאָס רעכטע אויג איז בײַ אים דערבײַ פֿעסט פֿאַרזשמורעט.
אפֿשר מײַן פֿאָטער? וואָס זאָגט איר אַזוינס? ער איז, נעבעך, אַזוי פֿאַרטאַראַראַמט מיט זײַן באַלעבאַטישקייט, פֿאַרהאָרעוועט. די מאַמע איז געשטאָרבן איז דער גאַנצער עול געפֿאַלן אויף זײַנע פּלייצעס. קען ער דען האָבן אין זינען אַ פּלימעניצע?
נו, און דער קאַוואַלער אירער, מאַקס רומער? ער מוז דאָך דאגהנען פֿאַר זײַן… וואָס זײַן? כּלה? געליבטע? — דאָס ווייס איך ניט. איך ווייס נאָר, אַז ער טוט זיך אַ מאָל אַ יאַווע, אַ פֿאַרשטויבטער, אַ באָרוועסער. די שיך באָמבלען זיך אויף אַן אַקסל, צונויפֿגעבונדענע מיט שוואַרצע בענדלעך. אָט אַזוי־אָ קומט ער צופֿוס פֿון ליובאַטש און טוט אַ קאָמאַנדעווע:
— הער נאָר, קונדסעוויטש! ברענג מיר אַן עמער וואַסער, וועל איך אַ וואַש טאָן די פֿיס.
כ׳האָב אים ניט ליב, דעם־אָ קאַוואַלער. ערשטנס, וואָס רופֿט ער מיך עפּעס „קונדסעוויטש‟? צווייטנס, נאָך דעם, וואָס ער וואַשט זיך אָפּ ווי־סע־ניט־איז די פֿיס מיט דער לינקער האַנט, גייט ער אַרײַן אין שטוב, צעזעצט זיך ברייטלעך בײַ גיטלס בעט און כאַפּט אויף מיר אַ קוק מיט אַ מיין. ס׳הייסט, טראָג זיך אָפּ, קונדסעוויטש, פֿון דאַנען. דו שטערסט אונדז. „אונדז‟ — באַטײַט: אים, דעם קאַוואַלער, און גיטלען. די רעכטע האַנט רומערס בייגט זיך ניט — געווען פֿאַרוווּנדעט אינעם עלנבויגן, אַ שפּליטער פֿון אַ האַרמאַטן־קויל האָט אים געטראָפֿן בשעת אַ שלאַכט מיט די פּעטליוראָווצעס. די שלאַכט, דערציילט ער, איז געווען אַ שווערע, אַ פֿאַרביטערטע, פֿון האַרמאַטן איז מען אַריבער אויף קוילנוואַרפֿערס, און פֿון קוילנוואַרפֿערס — אויף ביקסן, און פֿון ביקסן — אויף באַגנעטן, און ווען ער הייבט אָן אַזוי־אָ דערציילן, בין איך גרייט מוחל זײַן אים, וואָס ער רופֿט מיך קונדסעוויטש. כ׳מוז אָבער אָפּטראָגן זיך, וואָרעם זיי ווילן זיך אַ סודע טאָן, אפֿשר ניט אַזוי גיטל, ווי מאַקס.
דערווײַל נעמט ער אַרויס פֿון דער קעשענע מיט דער לינקער האַנט אַ רויטן בלײַער, שטעקט אים אַרײַן צווישן די פֿינגער פֿון דער רעכטער האַנט און הייבט אָן פֿירן מיט אים איבער אַ שטיקל פּאַפּיר. מיין איך, אַז ער שרײַבט עפּעס גיטלען. גיי איך צו נענטער, רוק קלומרשט אַרונטער אונטערן בעט אַ גלעזערנע באַנקע מיט גיטלס שפּײַעכץ, סע פּאַסט ניט פֿאַר אַ גאַסט, — כאַפּ איך אַ קוק מיט איין אויג. לאָזט זיך אויס, אַז ער מאָלט גאָר, רײַטערס. מיט ברוינע פֿינגער מאָלט ער רויטע פֿערדלעך. אַ סך רויטע פֿערדלעך. און רויטע רײַטערס אויף די פֿערד. מיט רויטע שפּיציקע היטלען. מאָלט און טופּעט אונטער אומגעדולדיק מיט די שיך אויף די הוילע פֿיס. כ׳מאַך זיך אָבער נאָך אַלץ ניט וויסנדיק. ערשט ווען די טופּערײַ ווערט ענלעך אויף אַ קוילנוואַרפֿער־שיסערײַ, טו איך אַ פֿרעג גיטלען מיט די אויגן: „דאַרף איך שוין אַרויסגיין?‟ ענטפֿערט זי מיר מיט אַ שמייכל: „יאָ‟. פֿאַר אָט דעם בלייכן שמייכעלע אירן בין איך גרייט אין פֿײַער און אין וואַסער. לויף איך באַלד אַרויס אין הויף אַרײַן און נעם האַקן האָלץ.
Yiddish Branzhe 