דער לאַנגער וועג אַהיים

האָסט פֿאַרצייכנט מײַן וואָגלעניש,
טו אַרײַן מײַנע טרערן אין דײַן לאָגל;
צייל זיי איבער. זיי זײַנען אין דײַן בוך.

תּהילים, נו, 9

1

די באַן האָט זיך געוויגט פֿון זײַט צו זײַט, אָפּגעקלאַפּט מיט שטאָל און אײַזן איר איינטאָניקע וויגליד. די סאָלדאַטן אינעם וואַגאָן האָבן געדרעמלט. ווי פֿאַרטשאַדעט, צומאָל אויפֿגעציטערט, געעפֿנט ברייט די אויגן, בהמיש זיי אָנגעשטעלט פֿאַר זיך אויף אַ רגע אָדער אַ פֿיר געטאָן אַרום זיך, און ווידער אַרײַנגעפֿאַלן אינעם תּהום פֿון שלאָף, וואָס וועט זיי אין אַ ווײַלע אַרום אַרויסשטויסן פֿון זײַנע געדערעם צו דער פֿאַרנעפּלטער ווירקלעכקייט.

איך בין זיי מקנא. איך קאָן בכלל נישט דרעמלען און נישט שלאָפֿן. כ׳ווייס אַפֿילו נישט, וואָס מע פֿילט דערבײַ… כ׳בין דאָך אַ ניט־געבוירן קינד. אַפֿילו נישט קיין עובר. קיינער זעט מיך נישט. קיינער הערט מיך נישט. איך בין דאָ און איך בין נישט דאָ. איך בין „גאָרנישט‟. דאָס הייסט, אַז מע קאָן מיך נישט זען און הערן אינעם הײַנט, אָבער אין איינעם אַ מאָרגן וועל איך זיך באַווײַזן אויף דער וועלט. אַזוי מיין איך, כאָטש כ׳קען אין דעם נישט זײַן זיכער. נישט נאָר פֿון מיר וועדט זיך עס…

ניין, כ׳בין, חלילה, נישט קיין פֿאַנטאָם… אַ פֿאַנטאָם, אויף וויפֿל איך ווייס, האָט אַמאָל געהאַט אַ נשמה, אַ לײַב, אַ לעבן… איך האָב קיין מאָל נאָך נישט געלעבט אויף דער וועלט, האָב איך נישט קיין פֿאַרגאַנגענהייט, כ׳זאָל עמעצן אָנשרעקן; איך האָב נישט וואָס צו דערמאָנען, סײַדן זאַכן, וואָס כ׳האָב געזען און געהערט פֿון אַנדערע. דערפֿאַר קאָן איך אַ סך פֿאַנטאַזירן, אַפֿילו טרוימען…

ווי קום איך אין דעם וואַגאָן אַרײַן? אָ, ס׳איז אַ לאַנגע מעשׂה… כ׳האָב איין מאָל געהערט, אַז כּדי צו געבוירן ווערן, דאַרף מען האָבן אַ היים. אָן אַ היים, האָט איינע אַ פֿרוי געזאָגט, איז נישטאָ קיין לעבן. זי אַליין האָט אויסגעזען אַ פֿאַרלוירענע; געזעסן, נעבעך, אין מיטן וועג אויף אַ שטיין און, צוזאַמען מיט אירע טרערן, האָט זי אויסגעוויינט אַ טרויערליד:

אָ, ווען מע גיט מיר פֿליגלען ווי אַ טויב,
וואָלט איך געפֿלויגן זוכן זיך אַ רו,
ווײַט־ווײַט וואָלט איך געוואַנדערט,
גענעכטיקט אין דער וויסט…

אַן אַנדערש מאָל האָב איך געזען און געהערט, ווי אַ זקן קלאָגט זיך, אַרומגערינגלט מיט מענטשן: „אוי, ווי שווער איז שטאַרבן אין דער פֿרעמד, נישט אין דײַן אייגענער היים…‟

האָבן די מענטשן אַרום אים געטענהט: „וואָס איז די נפֿקא־מינה, וווּ צו שטאַרבן?‟
האָבן זיי דערהערט פֿונעם גוסס: „אוי, ס׳איז דאָך אַ גרויסער חילוק, צי מע גיט אָפּ די נשמה אין דער מוטערס שויס, צי מע נעמט זי אָפּ אין אַ ווילד פֿרעמדקייט…‟
דעמאָלט האָב איך פֿאַרשטאַנען, אַז כ׳וועל נישט פֿאַרלאָזן מײַן מוטער־שויס, ביז כ׳וועל נישט געפֿונען זיך אַ היים. צוריק גערעדט, ווייס איך נאָך ביז הײַנט נישט, וווּ איז מײַן מוטער־שויס? אָבער דאָס ווענדט זיך נישט נאָר פֿון מיר…

כ׳האָב געזען, ווי איבער די וועגן שלעפּן זיך טויזנטער מענטשן. קוקן פֿון דער הייך, האָבן זיי אַלע דערמאָנט אַ פֿעטן פּויזנדיקן וואָרעם — אַ גליטשיקן און בלינדן, וואָס ווייסט נישט, וווּהין ער קריכט. פֿון דער נאָענט זײַנען דאָס געווען אויסגעמאָגערטע מענער און ווײַבער מיט קינדער. זיי האָבן זיך גערופֿן פּליטים. דאָס שלעפּן זיך טאָג און נאַכט, וווּ די פֿיס טראָגן, פֿאָלגנדיק דער באַוועגונג פֿונעם וואָרעם־שטראָם, האָט זיי אַלעמען געמאַכט ווי אויף איין פּנים גלײַך — אויסגעמוטשעט, אָן ווילן און אָן חשק…

„ניין, האָב איך געטראַכט צו זיך, צווישן זיי וועל איך זיך קיין טאַטע נישט געפֿינען…‟ כ׳האָב פֿעסט באַשלאָסן, אַז קודם־כּל, מוז איך פֿאַר זיך געפֿינען אַ טאַטן און זאָל שוין ער זאָרגן וועגן אַ מוטער־שויס פֿאַר מיר.
אין אַ פֿרימאָרגן האָב איך דערזען אַן אָרט, וואָס איז אויך געווען פֿאַרפֿלייצט מיט מענטשן. פֿון דער הייך האָבן זיי מיר אַלע אויסגעזען ענלעך צו זשוקן, שטרענג אויסגעשטעלט שורותווײַז. אָנגעטאָן אין די זעלבע מלבושים — שוואַרצע מונדירן מיט רויטע עפּאָלעטן, — האָבן זיי אַלע געטראָגן אויפֿן קאָפּ רויטע פֿיר־שפּיציקע היטעלעך מיט אַ שוואַרצן דאַשיק. כ׳האָב באַלד אַ טראַכט געטאָן, אַז זיי זײַנען נישט קיין לעבעדיקע, סתּם ליאַלקעס צו שפּילן זיך מיט זיי. ס׳האָט אַלץ אַרום אויסגעזען יום־טובֿדיק און פֿײַערלעך. צום הימל האָבן זיך געטראָגן הילכיקע ריטמישע קלאַנגען פֿון מאַרשן. דערנאָך האָט זיך באַוויזן די באַן, מיטן גרינעם לאָקאָמאָטיוו אין שפּיץ. די מוזיק איז אָפּגעהאַקט געוואָרן און ס׳האָבן זיך אַ טראָג געטאָן, ווי פֿײַלן, אויסגעשאָסן פֿון פֿאַרשידענע זײַטן, קורצע קאָמאַנדעס: „סאָל־דאַטן, מאַרש־מאַרש!‟

זיך נאָכגעגעבן דעם כּוח פֿון דער קאָמאַנדע, בין איך אויך פֿאַרשלעפּט געוואָרן אין אַ וואַגאָן. יאָ, כ׳האָב פֿאַרגעסן צו זאָגן, אַז יעדער פֿון די בראַווע סאָלדאַטן האָט געהאַט אַן אייגענע ביקס. אמת, ווי כ׳האָב זיך דערנאָך דערוווּסט, האָבן זיי קיין קוילן צו דער ביקס נישט באַקומען. איינער אַ סאָלדאַט האָט זיך געוויצלט, אַז מ׳האָט עס בכּיוון נישט געטאָן, זיי זאָלן נישט אָנהייבן שיסן איינער אינעם אַנדערן. אַלע האָבן זיך צעלאַכט, און איך, אַ צופֿרידענער, האָב אַ טראַכט געטאָן: „צווישן זיי וועל איך אומבאַדינגט געפֿינען פֿאַר זיך אַ טאַטע!‟

די באַן האָט זיך גערירט; אָנגענומען שנעלקייט, פֿאַרציִענדיק איר מאָנאָטאָניק וויגליד אויף איינע און די זעלבע ווערטער: „טוקע־טוק־טוק, טוקע־טוק־טוק…‟. נישט געוואַרט אויף קיין שום קאָמאַנדע, האָבן די סאָלדאַטן אָנגעהויבן דרעמלען יעדער אויף זײַן אָרט און אויף זײַן אופֿן, זיצנדיקערהייט, פֿאַרקוועטשט די ביקס צווישן די קני. ס׳איז געווען אַ מחיה אויף זיי צו קוקן. זיך פֿעסט אָנגעשפּאַרט מיט דער פּלייצע אינעם זיצווענטל, האָט איינער געפּיקט מיט דער נאָז צום טאַקט פֿונעם רעדער־געקלאַפּ; אַ צווייטער — פֿאַרוואָרפֿן דעם קאָפּ אויף צוריק, אַז דער גאָרגלקנאָפּ האָט שפּיציק אַרויסגעשטעקט אויפֿן דינעם האַלדז, און די אונטערשטע קינבאַק איז אים אַראָפּגעהאַנגען, אַרויסשטעלנדיק אויף באָווײַז צוויי שורות ווײַסע שאַרפֿע ציין. צו מאָל האָט מען געקאָנט זען, ווי איינער האָט פֿאַרלוירן זײַן קאָפּ אויפֿן אַקסל פֿון אַ צווייטן, וואָס זיצט לעבן אים, און יענער האָט זיך מיט זײַן באַק צוגעטוליעט צום חבֿרס קאָפּ… און אין דער לופֿטן, ווי אָנגעסיליעט אויפֿן כּסדרדיקן מאָטיוו פֿון דער באַן־וויגליד, האָבן זיך געטראָגן פֿאַרשיידענע מינים כראָפּענישן, סמאָטשקענישן, כאָרכלענישן, שנאָרכענישן, אַ קיצור, געזונטע לעבעדיקע קלאַנגען, וואָס ס׳איז מיר נאָך ביז אַהער נישט אויסגעקומען צו הערן.

„איצט, האָב איך אַ טראַכט געטאָן, איז די פּאַסיקע צײַט אויסצוזײַן אין אַלע ווינקעלעך פֿון דער באַן. זיך אַרײַנקוקן אין די פּנימער און, סוף־כּל־סוף, באַשליסן, ווער זאָל זײַן מײַן טאַטע. קיין סך צײַט האָט עס בײַ מיר נישט גענומען. כ׳האָב זיך פֿאַרלאָזט אויפֿן צוגלופֿט, וואָס האָט גראָד דורכגעיאָגט איבער די וואַגאָנען פֿון איין עק באַן ביזן אַנדערן, באַגלייט מיט די זעלבע קלאַנגען פֿון דער שלאָפֿנדיקער אַרמיי יונגע בראַווע סאָלדאַטן.

די זעלבע מונדירן אויף יעדן איינעם און די פּנימער, פֿאַרזונקען אינעם שלאָף, האָט אַלעמען געמאַכט ענלעך איינעם צום אַנדערן, טאַקע יאָ, ווי אַ מחנה ריזיקע זשוקן, אַרויסגעקראָכן פֿון איין גרויסער נאָרע. כ׳בין צעמישט געוואָרן: נישט אַבי וועמען זוך איך דאָך! כ׳האָב איין מאָל אויף די פּליטים־וועגן געהערט איינעם צו זאָגן בזה־הלשון: אַז דער טאַטע איז אַ וואָלף, איז דער זון אַ הונט מיט אויערן!.. מיט אָט די ווערטער האָט ער פֿאַרענדיקט זײַן טרויעריקע געשיכטע, ווי אַזוי ער האָט זיך על־פּי־נס געראַטעוועט. איך דערצייל זײַן געשיטע איבער ווי כ׳האָב זי געהערט:
„נאָכן פֿאַרכאַפּן און פֿאַרברענען אונדזער שטעטל, וווּ כ׳בין געבוירן געוואָרן און אויסגעלעבט מײַנע בעסטע יאָרן, האָבן די שׂונאים נישט געבונדן אונדז און נישט אײַנגעשמידט אין אײַזערנע קייטן. זיי האָבן געוווּסט, אַז מיר האָבן נישט וווּהין צו אַנטלויפֿן. מע וועט אונדז סײַ־ווי אָדער איבערגעבן צוריק אין זייערע הענט, אָדער פּשוט דערהרגענען. האָט מען אונדז געטריבן, ווי בהמות. צו אַלע צרות איז דווקא אין יענעם זומער געווען אַ מסוכּנע היץ און טריקעניש. מײַנע בני־עיר זײַנען געפֿאַלן פֿאַר דאָרשט און הונגער, ווי פֿליגן אין אַ פֿראָסט. איין טאָג האָט מען אונדז געפֿירט איבער אַ דאָרף, וואָס די אָרטיקע פּויערים פֿלעגן שטענדיק קומען צו אונדז אין שטעטל אין די ירידים־טעג. האָבן מיר זיך דערפֿרייט: זיי וועלן אויף אונדז רחמנות האָבן, דערלאַנגען אַ קוואָרט וואַסער, אַ שטיקל ברויט… אַזוי איז עס טאַקע געשען: די טאַטעס האָבן אַליין מורא געהאַט אַרויסצוגיין אונדז אַנטקעגן, האָבן זיי געשיקט זייערע קינדער. יענע האָבן מיט פֿרייד אונדז צוגעטראָגן הערינג און שטיקער ברויט, אײַנגעווייקט אין געזאַלצענער וואַסער. זיי האָבן געשריגן: „איר האָט דאָך ליב געזאַלצענע מאכלים! עסט, געזונטערהייט!‟ מיר האָבן געשלונגען, נישט געגעסן. אָבער גאָר אין גיכן דערפֿילט ווי עס ברענט אונדז אויס דאָס האַרץ. האָבן אַלע אָנגעהויבן שרײַען און זיך בעטן רחמים: „כאָטש איין טרונק וואַסער!‟ האָבן די גוטע ייִנגעלעך אונדז צוגעטראָגן אָנגעבלאָזענע לאָגלען. מיר האָבן זיך אויף די לאָגלען אַרויפֿגעוואַרפֿן, ווי פֿריִער אויפֿן געזאַלצענעם עסן. אָבער די לאָגלען זײַנען אויבן געווען שטאַרק פֿאַרצויגן און פֿאַרקניפּט. פֿון גרויס דאָרשט האָבן מיר געפּרוּווט מיט די ציין צערײַסן די קניפּן אויף די שנירלעך פֿון די לאָגלען… אין גיכן האָט זיך אַרויסגעוויזן, אַז די לאָגלען זײַנען נאָר אויף האַלב געווען אָנגעפֿילט מיט וואַסער, און נאָך האַלב — מיט ווינט. צעריסן די שנירלעך האָט דער ווינט פֿון די לאָגלען זיך אַרײַנגעריסן אין די געדערעם, און די וואַסער — אין די לונגען. מיר האָבן זיך געוואַלגערט אויף דער ערד מיט אויפֿגעשוואָלענע בײַכער, זיך געקאָרטשעט פֿאַר ווייטיק, און די פּויערישע קינדער האָבן אַרום אונדז אַרומגעשפּרונגען און זיך געפֿרייט…‟

איך וויל נישט געבוירן ווערן צו זײַן אַ הונט מיט אויערן.

כּל־זמן די סאָלדאַטן דרעמלען און שלאָפֿן, וועל איך דערווײַל אַרײַנקוקן אין דעם שמאָלן פֿענצטער. די שויב איז פֿאַרשמוציקט, אין די ווינקלעך פֿאַרצויגן מיט שפּינוועבס. פֿון דעסטוועגן, קאָן מען עפּעס זען. ס׳איז האַרבסט און אַ געדיכטע גרויקייט באַוועגט זיך צוזאַמען מיט דער באַן. קיין לעבעדיקע נשמה נישט, נאָר אַ געל פֿעלד, סײַדן דאָ און דאָרט דורכגעלעכערט מיט ברייטע שוואַרצע גריבער. ווען ס׳ווענדט זיך פֿון מיר, וואָלט איך געוואָלט געבוירן ווערן אין אַ זוניקן פֿרימאָרגן. דאָס צערטלעכע שטראַלעכל שלאָגט זיך דורך דורכן פֿענצטער און שיקט מיר אַ גרוס פֿון דער ליכטיקער וועלט. דער גרוס קיצלט מיר די נאָז, כ׳פֿאַרזשמורע די אויגן און גיב אַ ניס. מײַן ערשטער ניס אין לעבן. „צו געזונט! צו געזונט!‟ — הערט זיך אַרום מיר. כ׳זע דערווײַל קיינעם נישט. איך פֿיל נאָר ווי מע דריקן פֿאָרזיכטיק צו מײַן מויל צו עפּעס אַ קײַלעכדיקער פּיפּקע. כ׳האָב מורא פֿאַר דעם. כ׳וויל עס נישט. כ׳שפּאַר זיך אָן מיטן נעזל אין אַ וואַרעמער ווייכער זאַך און פּלוצעם דערפֿיל ווי די פּיפּקע שפּריצט אויף מיר און טרעפֿט אין מײַן מויל אַרײַן, אויפֿן צינגל… ס׳איז טאַקע געשמאַק…

די טיר פֿונעם וואַגאָן האָט אַ קלאַפּ געטאָן און גלײַך נאָכן קלאַפּ האָט זיך דערהערט אַ צעצויגענער אויסגעשריי: „קאַ־אַ־שע! קאַ־אַ־שע!‟ — אַ פֿולבלעכער מאַנספּאַרשוין, מיט אַ ווײַסן פֿאַרפֿלעקטן פֿאַרטעך, אָנגעטאָן אַריבער זײַן שוואַרצן מונדיר, האָט געוועקט די סאָלדאַטן מיט זײַן קוויטשיק הענעריש קולכל. אין דער האַנט, ווי אַ פֿאָן, האָט ער געהאַלטן אַ לאַנגן אַלומיניענעם פּאָלאָניק. הינטער אים, זיך אײַנגעקלאַמערט אין די הענטלעך פֿון אַן אײַזערנעם קעסל־טערמאָס, מיט אַ פֿעסט־פֿאַרמאַכט דעקל, האָבן זיך געשלעפּט צוויי יונגע סאָלדאַטן, זײַנע העלפֿער. זיי האָבן צוגעטראָגן דעם קעסל מיט קאַשע צום איינציקן טישל, צוגעפֿעסטיקט צו דער וואַנט אין מיטן וואַגאָן און עס אויף דעם אַוועקגעשטעלט.

די סאָלדאַטן וועקן זיך אויף, כאַפּן זיך פֿאַר זייער רוקזאַק, אַרויסצושלעפּן פֿון דאָרט יעדער זײַן שיסעלע און לעפֿל. דערבײַ הערן זיך אומצופֿרידענע קולות: „נאָך אַ מאָל קאַשע!‟, „נעכטן קאַשע, הײַנט קאַשע, יעדן טאָג נאָר קאַשע!‟, „אַ חוץ קאַשע, זײַנען קיין אַנדערע עסנס ניטאָ?!‟ — דער קעכער ענטפֿערט הויך און דײַטלעך: „ראַ־צי־אָן!‟ בשעת־מעשׂה שטעלט זיך אויס אַ ריי נאָך דער קאַשע. „וואָס איז הײַנט פֿאַר אַ קאַשע?‟ — „פּערלגרויפּן!‟ — שיסט באַלד אויס דער קעכער און מיטן פּאָלאָניק קריכט ער ווידער אינעם קעסל אַרײַן, אָנצונעמען אַ נײַע פּאָרציע. עס קלאַפּן די לעפֿלען אין די שיסעלעך, די סאָלדאַטן עסן נישט מיט גרויס הנאה, אָבער פֿאָרט טשמאָטשקען זיי זיך צו מיט די ליפּן. עס טראָגן זיך שטיקער רייד און גראָבע וויצן:

„די נאַכט וועט קיין בלאָז־אָרקעסטער נישט אויספֿעלן!‟
„מ׳וועט שיסן מיט פֿערץ!‟
„אַבי קיינעם נישט דערהרגענען!‟
„שוין גיכער אַ גאַז־אַטאַקע!‟
„מיר האָבן דאָך קיין גאַזמאַסקעס נישט…‟

איינער האָט אַפֿילו זיך צעזונגען:

זיך אַראָפּגערעדט פֿון האַרץ
מיט אַ שטינקענדיקן פֿאַרץ…

דעם וואַגאָן האָט געטרייסלט פֿאַר געלעכטער. דער קעכער מיט זײַנע צוויי העלפֿער האָבן זיך געלאָזט ווײַטער, אין אַן אַנדער וואַגאָן, צעטיילן זייער קאַשע די אַנדערע סאָלדאַטן. נאָך זיי האָבן זיך נאָכגעשלעפּט פֿײַפֿן, בייזע קללות, אָבער פּאַמעלעך האָט זיך דער אומצופֿרידענער זשום אויסגעלאָשן. יעדער האָט זיך געמאַכט באַקוועם זײַן סידעלע, פֿאַרקוועטשט פֿעסטער די ביקס צווישן די פֿיס. דאָס וויגליד פֿון די שטאָלענע באַן־רעדער האָט ווידער אײַנגעוויגט די שטילקייט: „טוקע־טוק־טוק, טוקע־טוק־טוק…‟

איינער פֿון די עלטערע סאָלדאַטן האָט געזאָגט, אַז צו זײַן אַ בראַווער סאָלדאַט, דאַרף מען גוט עסן און גוט שלאָפֿן. איך טראַכט, אַז ווען אַלע סאָלדאַטן אין דער וועלט וואָלטן אַזוי געשמאַק געשלאָפֿן, וואָלטן קיין מלחמות נישט געווען. ווי מײַן שטייגער איז, קאָן איך נישט שלאָפֿן. בײַם אָנהייב האָב איך זיך צוגעהערט צו דער פֿאָרץ־שיסערײַ, וואָס האָט זיך געטראָגן פֿון אַלע זײַטן. מיך האָט עס נישט געאַרט — אַ ניט־געבוירן קינד, אַ „גאָרנישט‟ פֿילט סײַ ווי סײַ קיין ריחות נישט.

דאָס שוואַכע ליכט פֿון די צוויי לעמפּעלעך אין ביידע עקן פֿון וואַגאָן האָט קוים געצאַפּלט אויף דער סטעליע. איך דאַרף בכלל נישט קיין ליכט. איך זע אין דער פֿינצטער אויך; אָבער זיך לאָזן איבער דער באַן ממשיך צו זײַן מײַנע זוכענישן, האָט קיין זינען נישט געהאַט; כ׳וואָלט זיך אָנגעטראָפֿן אינעם זעלבן בילד און אין די זעלבע קלאַנגען. זעט אויס, אַז מײַן זוכעניש וועל איך מוזן דערווײַל אָפּלייגן אויף מאָרגן. אויף אַ בעסערער געלעגנהייט…

כ׳בין שוין גרייט געווען זיך מאָלן ווײַטער אין מײַן פֿאַנטאַזיע די ערשטע טעג נאָך מײַן געבוירן ווערן, ווי כ׳האָב דערהערט אַ שטיל סקאַוווּטשעניש: „מאַמע… מאַמע… לאָז מיך נישט אַליין… כ׳וויל נישט אויפֿן פֿראָנט…‟ פֿונעם שלאָף האָט גערעדט נאָך גאָר אַ יונג בחורל. זײַן קײַלעכדיק־אָפּגעשוירענעם קאָפּ האָט ער געהאַלטן גענייגט אויף אַ זײַט, קוים זיך צוגערירט צום אַקסל פֿונעם שכן, אויך אַ „גרינער‟ סאָלדאַט. ווי כ׳האָב פֿאַרשטאַנען, רופֿן אַזוי די געניטע סאָלדאַטן, די „זיידעס‟, די נאָך נישט אויסגעפּרוּווטע אין שלאַכט נאָוואָבראַנצעס. די „זיידעס‟ פֿאַרמײַדן נישט בײַ יעדן פֿאַל זיך פֿון די „גרינע‟ אויסלאַכן, אָפּחוזקן זיי, צווינגען צו טאָן אומריינע אַרבעטן, למשל, וואַשן דעם לאָך אינעם באַן־קלאָזעט; און אַפֿילו זיי אָפּשמײַסן אויך.

דאָס בחורל האָט זיך געהאַלטן מיט די פֿינגער פֿאַר אַ קנעפּל אויף זײַן מונדיר און עס געדרייט… כ׳האָב אַ טראַכט געטאָן, אַז מעגלעך, וואָלט ער געקאָנט ווערן מײַן טאַטע. ער האָט ברייטע שטאַרקע באַקביינער און אַ הויכן שטערן מיט רויטע פּרישטשיקלעך. אמת, פֿון זײַן בולבעוואַטער נאָז בין איך נישט אַנטציקט, דערפֿאַר אָבער האָט זיך אים אײַנגעגראָבן אין מיטן קין אַ חן־גריבעלע. כ׳וועל מאָרגן דאַרפֿן אים אַרײַנקוקן אין די אויגן… נאָר כ׳האָב זיך באַלד צוריקגעכאַפּט: ער דאַרף נאָך אַליין האָבן אַ מאַמע לעבן זיך… ניין, דאָס בחורל טויג מיר נישט פֿאַר אַ טאַטע. שוין גיכער עמעצער פֿון די „זיידעס‟…

גאַנץ פֿרי האָט די באַן זיך אָפּגעשטעלט. דער עלטערער צווישן די סאָלדאַטן, אַ סערזשאַנט מיט צוויי גאָלדענע פּאַסיקלעך אויף די רויטע עפּאָלעטן, האָט געגעבן אַ קאָמאַנדע אַרויסצוגיין פֿונעם וואַגאָן „אויסגלײַכן די ביינער‟, און צוליב אַנדערע באַדערפֿענישן.

אַ געדיכטער נעפּל האָט זיך אַראָפּגעלאָזט אויפֿן פֿעלד. די סאָלדאַטן האָבן אָנגעהויבן „אויסגלײַכן די ביינער‟; שטויסן און בוצקען איינער דעם צווייטן, אונטערשפּרינגען אויפֿן אָרט אָט אויף איין פֿוס און אָט אויפֿן צווייטן; אייניקע האָבן זיך צוגעכאַפּט צו די פּעקלעך מיט ציגאַרעטן, ווײַל אין די וואַגאָנען איז שטרענג פֿאַרווערט געווען צו רייכערן. זיך איבערגעמישט מיט די סאָלדאַטן פֿון אַנדערע וואַגאָנען, האָבן זיי זיך צונויפֿגעשלאָגן אין הייפֿלעך, הויך גערעדט, געלאַכט, און דער נעפּל האָט די קלאַנגען זייערע גיריק אײַגעזאַפּט און איבערגעקאָכט אין זײַן פֿײַכטער טראַכט…

דאָ אין דרויסן אין מיטן דעם פֿרײַען פֿעלד האָבן די סאָלדאַטן אויסגעזען אַנדערש. דער יונגער מענערישער כּוח האָט געשפּילט און געזאָטן אין זיי, און זיך געריסן אין דרויסן. דער בלישטש אין די אויגן האָט געשפּרודלט מיט חשק צום לעבן, און די שטאַרקע הענט האָבן געבענקט נאָך די צורירן צו אַ מיידלשער ברוסט… וואָס וואַרסטו, וואָס? — האָט אין מיר געשריִען יעדער נאָך נישט געבוירענער אבֿר, — קוק! זוך! געפֿין און זײַ אַ מלאך־המושיע פֿאַר דײַן טאַטן. היט אים אָפּ און ברענג אים צוריק אַהיים צו זײַן באַשערטער. צו דײַן קינטפֿטיקער מאַמע…

אַ מסוכּנער אויפֿרײַס האָט צעריסן דעם פֿרימאָרגן מיטן נעפּל אין איינעם. די געדיכטקייט פֿונעם נעפּל איז געוואָרן לויזער. פֿאָלגנדיק דעם רעטונגס־אינסטינקט, זײַנען אַלע סאָלדאַטן לענגויס דער באַן, צוגעפֿאַלן צו דער ערד, אַרומכאַפּנדיק דעם קאָפּ מיט ביידע הענט…

איך ווייס נישט, וויפֿל צײַט ס׳האָט גענומען, ביז די סאָלדאַטן, נאָך נישט אין גאַנצן פֿאַרטרויענדיק דער שטילקייט, האָבן אָנגעהויבן זיך שטעלן אויף די פֿיס. עטלעכע סאָלדאַטן זײַנען אַראָפּגעשפּרונגען פֿון דעם וואַגאָן מיט אַ רויטן קרייץ אין מיטן און זיך געלאָזט לויפֿן צו דעם אָרט, וווּ ס׳האָט זיך שוין אָנגעזען אַ ברייטער שוואַרצער גרוב אויפֿן פֿעלד. פּונקט אַזעלכע גריבער האָבן איך דאָך פֿריִער געזען פֿונעם וואַגאָן־פֿענצטער… די סאַניטאַרן האָבן זיך דאָרט געפּאָרעט, זיך געגריבלט; דערנאָך האָבן צוויי פֿון זיי אויפֿגעהויבן פֿון דער ערד דאָס טראָגבעטל, געבראַכט מיט זיך, און זיך געלאָזט צוריק צום וואַגאָן מיטן רויטן קרייץ.

 

דער לאָקאָמאָטיוו האָט דרײַ מאָל קורץ סיגנאַליזירט. דער געפּלעפֿטער המון סאָלדאַטן האָט אויפֿגעציטערט און יעדער האָט זיך געלאָזט צו זײַן וואַגאָן. „טוקע־טוק־טוק, טוקע־טוק־טוק…‟ — די באַן האָט זיך געטראָגן ווײַטער אַנטקעגן דער מלחמה. ווי כ׳האָב פֿאַרשטאַנען, איז דער וועג צום פֿראָנט נאָך געווען אַ לאַנגער, אָבער אַז די מלחמה געפֿינט זיך אומעטום, וווּ ס׳איז נאָר דאָ אַ לעבעדיקער סאָלדאַט, האָט עדות געזאָגט דער אַנומלטיקער אויפֿרײַס פֿון אַ מינע.
„אַ געוויינטלעכע זאַך, — האָבן זיך שטיל איבערגערעדט צוויי „זיידעס‟, — דער מאָגן האָט אים געכאַפּט… קיין בעסער אָרט זיך אויסקאַקן האָט דער גרינער נישט געקאָנט געפֿינען…‟

מער האָבן די סאָלדאַטן אינעם וואַגאָן וועגן דעם פֿאַל נישט דערמאָנט. צו מאָל פֿלעג איך וואַרפֿן אַ בליק אין יענער זײַט, וווּ ס׳איז נאָך נישט לאַנג צוריק געזעסן דער יונגעטשקער סאָלדאַט מיט אַ בולבעוואַטער נאָז און אַ חנעוודיק קין־גריבעלע. די געבליבענע ביקס זײַנע האָט באַלד אַוועקגעטראָגן דער סערזשאַנט. איצט איז דער „גרינער‟ שכן זײַנער געזעסן אַליין, זיך געטוליעט אין דער וואַגאָן־וואַנט, ווי געוואָלט זיך אין איר אַרײַנקוועטשן, אָבי צו זײַן וואָס ווײַטער פֿון דעם פּוסט געוואָרענעם פֿאַריתומט אָרט…

2
איך ווייס, ס׳ווען מיר ווינציק העלפֿן דאָס טראַכטן וועגן דעם; כ׳וועל עס מוזן איבערלעבן, קיין ברירה האָב איך נישט. עס ווענדט זיך נישט נאָר פֿון מיר. אַזוי פֿירט זיך שוין דורות לאַנג. פֿון דעם איינציקן שניט וועט זיך אָנהייבן מײַן אייגענע פֿאַרבינדונג מיט מײַנע אָבֿות. אַוודאי, וועט מיר וויי טאָן. כ׳וועל פֿאַרגיסן בלוט. כ׳וועל קוויטשען ווי מע וואָלט מיך, חלילה, געקוילעט… ס׳איז לעבן! איך וויל דאָך געבוירן ווערן און לעבן. זײַן אַ מענטש, מיט אַלע מענטשן גלײַך! טשיקאַווע באַקומט זיך עס: דורך מײַן קליין שמעקל וועל איך פֿאַרבינדן ווערן מיט הונדערטער דורות פֿאַר מיר, און דורך דעם זעלביקן שמעקל וועל איך ציִען די דורות־קייט ווײַטער?!
און די באַן יאָגט און יאָגט, כ׳ווייס נישט וויפֿל טעג און נעכט, כ׳קען דאָך נישט ציילן. די סאָלדאַטן שלאָפֿן, כאַפּן זיך אויף אָפּצועסן זייער קאַשע, און שלאָפֿן ווײַטער, אָנצונעמען זיך מיט כּוח צו שלאָגן דעם שׂונא. יעדן אינדערפֿרי, ווען די באַן בלײַבט שטיין, טרײַבט זיי דער סערזשאַנט אַרויס אין דרויסן, אָבער לעצטנס קלאָגן זיך די סאָלדאַטן, אַז דער פֿרימאָרגנדיקער נעפּל ווערט אַלץ מער אָנגעזעטיקט מיט סמאָלענע. איך אַליין פֿיל עס נישט, כ׳קאָן נאָר זען, אַז דער נעפּל איז געוואָרן שוואַרצער, שיִער נישט קיין רויך. אייניקע סאָלדאַטן, באַזונדערס די נאָוואָבראַנצעס, ווילן נישט אַרויסגיין פֿונעם וואַגאָן, אָבער דער סערזשאַנט טרײַבט זיי און שרײַט אויף זיי מיט בייזע קללות: „אַנו מאַרש, גרינע זשאַבעס! פּחדנים פֿאַרלײַזיקטע! אַ קויל פֿעלט אויף אײַך!‟ — ער האַלט, אַז דער פֿאַררויכערטער נעפּל גיט דעם סאָלדאַט צו קוראַזש נאָך מער פֿײַנט האָבן דעם שׂונא. צו מאָל קאָן מען הערן ווי עס דונערט. די „זיידעס‟ זאָגן, אַז ס׳איז נישט קיין דונער, נאָר ס׳איז אַ ווידער־קול פֿון האַרמאַטן־שיסערײַ… כ׳האָב באַמערקט, אַז די סאָלדאַטן זײַנען געוואָרן מער אָנגעשטרענגט, אויפֿגערייצט, כאַפּן זיך אָפֿטער אויף פֿונעם שלאָף, הערן זיך אײַן אינעם רעדער־געקלאַפּ, אינעם זשום פֿון רעגן און זיצן שוין אַזוי מיט פֿאַרמאַכטע אויגן אָדער אָן אַ שלאָף…

יאָ, איך האָב דאָ באַגעגנט אַ חבֿרל. ניין, נישט צווישן די סאָלדאַטן. ס׳איז געשען אומדערוואַרט. פֿון אַ לעכל אינעם וואַגאָן־דיל איז אין אַ טאָג אַרויסגעקראָכן אַ קליין גרוי באַשעפֿעניש: דאָס קעפּל אויסגעצויגן און פֿאַרשפּיצט, צוויי קליינע קרעלעכלעך־אויגן, די הערעלעך שטעקן פֿון ביידע זײַטן אַרויס, און נאָך דעם באַשעפֿעניש שלעפּט זיך אַ דין עקל. כ׳וואָלט עס אפֿשר נישט באַמערקט, ווען אַ סאָלדאַט, פֿון די „זיידעס‟, וואָלט אין יענער זײַט נישט אַ שלײַדער געטאָן זײַן שיסעלע.

„אַ פּאַרשיווע מײַזל!‟ — האָט ער בייז אויסגעשריִען און זיך געלאָזט אויפֿצוהייבן זײַן שיסעלע.

אַזוי האָב איך זיך דערוווּסט, אַז דאָס קליינע גרויע באַשעפֿעניש מיטן עקל הייסט מײַזל. בײַ נאַכט, ווען די סאָלדאַטן זײַנען געשלאָפֿן, האָט דאָס מײַזל זיך ווידער באַוויזן, ווײַל פֿונעם שיסעלעך, וואָס מ׳האָט אין אים געוואָרפֿן, זײַנען אַרויסגעפֿאַלן עטלעכע פֿאַרטריקנטע קאַשע־גרויפּן. דאָס מײַזל האָט זיך זשעדנע אַרויפֿגעוואָרפֿן אויף די גרויפּן און גלײַך אויפֿן אָרט זיי אויפֿגעגעסן. ס׳האָט אָנגעהויבן נישטערן אַרום זיך, זוכן, אַ פּנים, נאָך אַ ביסן, און אין אַ מאָמענט זיך געשטעלט אויף די הינטערשטע פֿיסלעך; דאָס נעזל האָט זיך אים נאָך מער פֿאַרשפּיצט, זיך קאָמיש געדרייט און צוגעשמעקט צו דער לופֿט.

שוין זשע, האָב איך אַ טראַכט געטאָן, האָט דאָס מײַזל דערשמעקט מיך? ווי קאָן אַזוינס זײַן, אַז כ׳בין נאָך נישט געבוירן געוואָרן. און דאָ בין איך געפֿאַלן אויפֿן געדאַנק: אפֿשר איז דאָס „גאָרנישט‟ מײַנס אײַנגעהילט געוואָרן אין אַ הײַטעלע פֿון די ריחות, מיט וועלכע די לופֿט אין וואַגאָן איז אָנגעזעטיקט — דער סאָלדאַטסקיע שווייס, גרעפּצן און פֿערץ, דער פֿאַרשמאָלצעוועטער גערוך פֿון זייערע מונדירן און גוטאַלין, מיט וועלכן זיי פּוצן זייערע טשאָבעטעס, די צוגעברענטע פּאַרע פֿון די קעסלען מיט קאַשע, און מיטן האַרבן טשאַד פֿון שׂריפֿות, וואָס האָט זיך לעצטנס אָנגעהויבן דורכשלאָגן דורך אַלע וואָגאָן־שפּאַרונעס…

ווי עס זאָל נישט זײַן, האָט דאָס קליין מײַזל מיך אויסגעניוכעט און מיך באַגריסט מיט צוויי דינינקע פּיפּסן: „פּי־פּי…‟ כּמעט יעדע נאַכט האָב איך אויף מײַן חבֿרל אַרויסגעקוקט. עס פֿלעג פֿאָרזיכטיק אַרויסשטופּן דאָס שפּיציקע מאָרדעלע, זיך צושמעקן און ערשט דערנאָך אַרויסקריכן און זיך צוזעצן אויף די הינטערשטע פֿיסלעך, געבנדיק מיר צו פֿאַרשטיין, אַז אָט איז עס דאָ: „פּי־פּי…‟.

כ׳האָב געטראַכט, אַז אויב עס האָט מיך געקענט דערשמעקן, קאָן דאָס מײַזל מיך אויך פֿאַרשטיין אָן דעם כ׳זאָל צו אים רעדן אויף אַ קול. האָב איך אים דערציילט ווער איך בין און וואָס איך זוך; וואָס כ׳האָב געזען און געהערט אויף די פּליטים־וועגן און דאָ אויפֿן וועג פֿון דער באַן. כ׳האָב זיך געטיילט מיטן מײַזל מיט מײַנע איבערלעבענישן און זיך פּלוצעם געכאַפּט, אַז כ׳האָב שוין מײַנע אייגענע דערמאָנונגען… מיינט עס טאַקע, אַז כ׳בין שוין מער ווי „גאָרנישט‟?!

מײַן חבֿרל האָט אַ סך געדולד צו מײַנע מעשׂיות נישט געהאַט. עס פֿלעגט מיך איבערשלאָגן מיט זײַן פּישטשען, וואָס האָט געדאַרפֿט הייסן: קריג מיר בעסער עטלעכע ברעקלעך אין מויל צו נעמען… נישט דערוואַרט זיך, האָט דאָס מײַזל אַן אַנטוישטס מיר אַ מאַך געטאָן מיטן עקל און איז פֿאַרשווינדן אין זײַן לעכל…
און דאָך האָב איך אויף קיין רגע נישט פֿאַרגעסן אין מײַן שליחות, צו געפֿינען זיך אַ טאַטע. איך האָב ווײַטער געשמוגלט איבער די וואַגאָנען הין און צריק, נישט פֿאַרלירנדיק די האָפֿענונג אים צו געפֿינען; כ׳האָב געזוכט צווישן „זיידעס‟ און צווישן די „גרינע‟ אויך… איין מאָל האָב איך באַמערקט, ווי איינער אַ סאָלדאַט שלעפּט אַרויס פֿון דער אייבערשטער קעשענע אויף זײַן מונדיר אַ קליינע פֿאָטאָגראַפֿיע. בײַם אָנהייב האָט ער די פֿאָטאָגראַפֿיע אַליין באַטראַכט. אַ פּנים, זיך עפּעס דערמאָנט, האָט אין זײַנע ביז אַהער פֿאַראומעטיקע אויגן, אויפֿגעציטערט אַ שמייכל. אַ שמייכל, האָב איך באַמערקט, איז שווער אין זיך אײַנצוהאַלטן. האָט ער לײַכט אַ טורכע געטאָן זײַן דרעמלענדיקן שכן און אים געוויזן די פֿאָטאָגראַפֿיע. יענער האָט אַ ווײַלע געהאַלטן אָנגעשטעלט זײַן פֿאַרשלאָפֿענע צורה אינעם בילד, אָבער גיך אָטחיהט געוואָרן.

איצט האָבן זיי זיך ביידע פֿרײַנדלעך איבערגעשושקעט, נישט אָפּרײַסנדיק דעם בליק פֿון דער פֿאָטאָגראַפֿיע. האָב איך שוין אויך אַ קוק געטאָן. אַזאַ געלעגנהייט האָב איך נישט געקאָנט דורכלאָזן. ס׳איז, אַ פּנים, געווען דעם סאָלדאַטס מיידל; אַ שוואַרץ־חנעוודיקע, מיט פֿולבלעכע ליפּן און גרויסע שוואַרצע אויגן. דעם רעכטן אַקסל האָט איר דורכגעשניטן אַ שוואַרצער ברייטער צאָפּ, וואָס האָט זיך פֿאַרלוירן אויסער דעם גערעם פֿונעם בילד. כ׳האָב זיך אײַנגעהערט אין זייער שושקען.

„אַ שיינע. זי איז דײַן כּלה?‟
„כ׳וואָלט זייער געוואָלט, ס׳זאָל אַזוי זײַן…‟
„פֿאַר וואָס זשע האָסטו איר עס נישט געזאָגט?‟
„זי ווייסט אַליין, אַז כ׳האָב זי ליב…‟
„טשודאַק איינער! מיידלעך האָבן ליב מיט אויערן.‟
„וואָס הייסט עס?‟
„זיי דאַרפֿן הערן שיינע ווערטער, קאָמפּלימענטן, צורעדענישן און צוזאָגענישן…‟
„מסתּמא ביסטו גערעכט…‟
„זיכער, גערעכט!‟
„כ׳האָב עס שוין געוואָלט איר זאָגן, נאָר…‟
„וואָס נאָר?‟
„נאָר מ׳האָט מיך גענומען אויפֿן פֿראָנט…‟

דער שכן פֿונעם פֿאַרליבטן האָט ווידער זיך אײַנגעקוקט אינעם בילד און זיך אָנגערופֿן:
„זי וועט אויף דיר וואַרטן!‟
„דו מיינסט?..‟
„זיכער! פֿאַרגעס נישט צו פֿאַרבעטן מיך אויף אײַער חתונה!‟

ס׳האָט מיך ווי אַ בליץ דורכגעשניטן: אָט, האָסטו שוין כּמעט אַ פֿאַרטיק פּאָרעלע פֿאַר דײַנע טאַטע־מאַמע! און מײַן פֿאַנטאַזיע האָט מיך אַוועקגעטראָגן אויף אירע פֿליגלען אינעם מאָרגן: דער פֿאַרליבער בראַווער סאָלדאַט, מײַן קינפֿטיקער טאַטע, קערט זיך נאָך דער מלחמה אום אַהיים. ער לויפֿט גלײַך צו דעם שיינעם שוואַרץ־חנעוודיקן מיידל. זי האָט אויף אים געוואַרט די אַלע טעג און נעכט. זיי כאַפּן זיך אַרום. קושן זיך, און קאָנען זיך נישט אָנקושן. ער זאָגט איר די געגאַרטע ווערטער, נישט אַרויסגעזאָגט פֿאַרן געשיקט צו ווערן אויפֿן פֿראָנט. יאָ, זי וויל אים אויך. זיי ווילן ביידע איינער דעם אַנדערן… זיי וועלן ביידע גיין צו דער חופּה. דערנאָך וועט קומען די געבענטשטע נאַכט, ווען איך וועל, סוף־כּל־סוף, טרעפֿן אין מײַן מאַמעס טראַכט…

מײַן פֿאַנטאַזיע ווערט איבערגעריסן מיט אַ בייז ברומעניש פֿון דעם „זיידע‟, וואָס זיצט הינטער מײַן פֿאַרליבטן סאָלדאַט און זײַן חבֿר.

„גענוג זיך שושקען! אַנו, ווײַז מיר נאָר דאָס בילדל!‟
ער בייגט זיך איבער אַריבער די קעפּ פֿון די צוויי „גרינע‟ און רײַסט די פֿאָטאָגראַפֿיע אַרויס פֿון די הענט.
„טאַקע אַ קראַסאַוויצע, — ברומט ער ווײַטער, אַז אויך אַנדערע זאָלן הערן, — דו האָסט זי שוין געטרענט? מסתּמא, נישט! — ער צעלאַכט זיך הויך, שטשירענדיק די ציין.

דער פֿאַרליבטער סאָלדאַט איז געבליבן זיצן געפּלעפֿט, אָן אַ טראָפּן בלוט אויפֿן פּנים; נאָר די ציטערנדיקע ליפּן האָבן אויסגעזאָגט, אַז ס׳איז נישט קיין טויטע מאַסקע. און פּלוצעם האָט זיך פֿון זײַן מויל אַרויסגעריסן אַ קוויטש, וואָס מ׳האָט געוויס געקאָנט הערן אינעם אַנדערן עק באַן. ער איז אַרויף מיט די פֿיס אויף דעם אָרט, וווּ ר׳איז ערשט געזעסן, און מיט אַ שפּרונג זיך אַרויפֿגעוואָרפֿן אויף דעם חוצפּהדיקן באַליידיקער.

אין עטלעכע מינוט אַרום האָט שוין געקאָכט און געברויזט אַ געשלעג. די „גרינע‟, אָננעמענדיק זיך די קריוודע פֿון זייער חבֿר, האָבן איצט אַרויסגעלאָזט די אייגענע פּאַרע אויף די „זיידעס‟ — פֿאַר זייערע עוולות און אָבידעס, אומזיסטיקע דערנידערונגען און פּעטש. דער סערזשאַנט, נעבעך, האָט אַרײַנגעכאַפּט פֿון ביידע צדדים, פּרוּוונדיק זיי פֿונאַנדערטיילן און אָפּרײַסן איינעם פֿונעם אַנדערן…

„נאַ דיר, נאַ דיר, דײַן זשידאָווקע! — האָט זיך דורך דעם גוואַלד און פּילדער דורכגעריסן די הייזעריקע שטים פֿונעם באַליידיקער. — נאַט אײַך אַלעמען אַ שטיקל פֿון איר… — און זײַנע פֿינגער האָבן אָנגעהויבן צערײַסן די פֿאָטאָגראַפֿיע אויף שטיקלעך און זיי צעוואַרפֿן איבער די קעפּ פֿון די דערצערנטע סאָלדאַטן…
שפּעטער, נאָך אַלעמען, איז דער פֿאַרליבטער סאָלדאַט געזעסן, נעבעך, אומבאַהאָלפֿן אָנשפּאַרנדיק זיך מיטן קאָפּ אין דעם שמאָלן וואַגאָן־פֿענצטער, די אויגן אויסגעלאָשן, דאָס פּנים אָנגעשוואָלן, די ליפּן צעשלאָגן. ער האָט געהאַלטן די הענט אויף די קני, אַרום דער ביקס, מיט די דלאָניעס אַרויף, די פֿינגער איבערגעפֿלאָכטן. יעדעס מאָל איז צו אים צוגעקומען אַן אַנדער סאָלדאַט און אים אַרײַנגעוואָרפֿן אין דעם „קיישעלע‟ אַ געפֿונען שטיקל פֿון דער צעריסענער פֿאָטאָגראַפֿיע…

דווקא אין די מינוטן האָב איך בײַ זיך פֿעסט באַשלאָסן, אַז אָט דער יונגער סאָלדאַט וועט ווערן מײַן טאַטע, און דאָס שיין מיידל פֿון דער פֿאָטאָגראַפֿיע — מײַן מאַמע. כ׳האָב דערפֿילט, ווי ס׳איז מיר גרינג געוואָרן אויף דעם האַרץ, וואָס איך האָב נאָך נישט געהאַט. כ׳מוז מיט דער גליקלעכער בשׂורה זיך טיילן מיט מײַן חבֿרל, מיטן מײַזל. כ׳בין צו צום לעכל און אַהין אַרײַנגעקוקט, שיקנדיק צו מײַן חבֿרל סיגנאַלן, אַז איך וואַרט אויף אים. און ווי גרויס איז געווען מײַן פֿרייד, ווען דאָס שוואַרץ־זשוואַווע נעזעלע זײַנס האָט זיך פֿונעם לעכל אַרויסגעשטופּט. כ׳בין גרייט געווען זיך צעשרײַען, ווען איך וואָלט געקענט: „גע־פֿו־נען! גע־פֿו־נען מײַן טאַטן!‟ — אָבער מײַן חבֿרל האָט אַ שמוגל געטאָן אין אַ זײַט צו אַ שטיקל ווײַס פּאַפּיר, און עס גיך־גיך אָנגעהויבן קײַען און אַראָפּשלינגען, ווי נאָר אַן אויסגעהונגערט מײַזל קאָן. „ניין!.. ניין!… — האָבן גאָר אַנדערע ווערטער זיך געריסן פֿון מיר, — ס׳איז דאָך אַ שטיקל פֿון מײַן מאַמעס בילד!..‟ — געהערט האָט זיך אָבער בלויז: „טוקע־טוק־טוק, טוקע־טוק־טוק…‟

דער פֿראָנט האָט זיך דערנענטערט. די האַרמאַטן האָבן דורכגעלעכערט די נעכט מיט זייערע שרעקלעכע אויפֿרײַסן. די באַן פֿלעגט אויף אַ ווײַלע פֿאַרלירן איר אײַנגעשטעלטן מאָנאָטאָניקן ריטעם. זיך אַ וואַקל טאָן, צווינגענדיק אירע פּאַסאַזשירן זיך אָנכאַפּן מיט די הענט פֿאַר וואָס עס האָט זיך נאָר געלאָזט. פֿלאַמיקע שאָטנס האָבן שימערירט פֿון ביידע זײַטן, אײַליק אַרײַנקוקנדיק אין די וואַגאָן־פֿענצטער.
אין אַ נאָכמיטאָג האָט דער סערזשאַנט און נאָך אַ סאָלדאַט אַרײַנגעטראָגן אַ ניט־גרויסן הילצערנעם קאַסטן. אַוועקגעשטעלט עס אויפֿן איינציקן טישל, האָט דער סערזשאַנט אויפֿגעריסן דאָס דעקל און אַהין אַרײַנגעקוקט.

„קוילן! — האָט ער אויסגעשריגן און שוין שטילער צוגעגעבן: — שטעלט זיך אויס אין אַ ריי!‟

די סאָלדאַטן האָבן געפֿאָלגט זײַן קאָמאַנדע און זיך אויסגעשטעלט איינער נאָכן אַנדערן, שוין געוווינט עס צו טאָן, ווען מע ברענגט זיי די קאַשע; איצט האָט יעדער סאָלדאַט באַקומען זײַן פּאָרציע קוילן צו דער ביקס.

„קוקט, שיסט נישט אַבי שיסן! — האָט דער סערזשאַנט צוגעלייגט צו די קוילן זײַן מינדלעכע אינסטרוקציע, — שיסט, ווי מ׳האָט אײַך געלערנט: איין קויל — איין טויטער פֿײַנט!‟

איך האָב נאָכגעקוקט מײַן קינפֿטיקן טאַטן. ער האָט אויך זיך פּאַמעלעך באַוועגט אין דער ריי, אַראָפּגעלאָזט דעם קאָפּ, נאָך אַלץ נישט געקאָנט קומען צו זיך נאָך דעם, וואָס ס׳איז מיט אים אַנומלטן געשען. וואָלט איך נישט געווען אַ „גאָרנישט‟, וואָלט איך אים געטרייסט, אַז אַ פֿאָטאָגראַפֿיע איז נישט מער ווי פּאַפּיר, וואָס אַפֿילו אַ מײַזל קאָן עס אויפֿעסן; זײַן געליבטע, מײַן קינפֿטיקע מאַמע, איז דאָך געבליבן גאַנץ און וואַרט אויף אים… נישקשה, ס׳וועט נאָך קומען אַ צײַט, ווען איך, זײַן זון, וועל קיין קרום וואָרט נישט לאָזן זאָגן נישט אויף אים און נישט אויף מײַן מאַמען! אַבי ער זאָל נאָר זיך אומקערן אַהיים…

דער פֿײַף האָט זיך משונה־ווילד און גיך צעוואַקסן. דער סערזשאַנט האָט זיך געכאַפּט דער ערשטער. אויף אַ רגע אָפּגעשטעלט זײַן אַרבעט, האָט ער אויסער זיך אויסגעשריִען: „לייגט זיך!‟

דער אויפֿרײַס האָט אונטערגעוואָרפֿן דעם וואַגאָן. כ׳האָב גאָרנישט פֿאַרשטאַנען, וואָס עס איז ערשט געשען… כ׳האָב אַראָפּגעקוקט פֿון דער הייך. עטלעכע וואַגאָנען אין דער מיט פֿונעם באַשטאַנד, האָבן זיך געוואַלגערט איבערגעקערט בײַ דער זײַט פֿונעם אײַזנבאַן־וועג. אַ מחנה שוואַרצע זשוקלעך מיט רויטע פֿלעקן, זײַנען זיך צעקראָכן, וווּ ווער ס׳האָט נאָר געקאָנט, אַבי צו זײַן וואָס ווײַטער פֿון דער צעקאַליעטשעטער באַן, וואָס איז זיי געווען אַ היים במשך פֿון לאַנגע טעג און נעכט. מסתּמא, האָבן זיי געשריִען, אָבער איך האָב עס נישט געהערט. די וואַגאָנען אַליין האָבן נישט געברענט; געברענט האָט די ערד אַרום זיי און די טויטע גופֿים…
אַזוי, נאָך נישט ווערנדיק אַפֿילו אַן עובר, בין איך געוואָרן אַ יתום. איך האָב נישט געוויינט, ווײַל אַ „גאָרנישט‟ קאָן נישט וויינען. ס׳האָט אָבער אָנגעהויבן גיסן אַ רעגן, און כ׳האָב זיך געטראַכט: זאָל דער רעגן זײַן אונדזערע טרערן… טרערן פֿון טויזנטער און טויזנטער אַזעלכע ווי איך קינדער, וועלכע וועלן צוליב מלחמות שוין קיין מאָל… קיין מאָל נישט געבוירן ווערן…

ברוקלין, ניו־יאָרק, יולי, 2018