לעוו קאָגאַן
אין יאָר 1916 האָט מען געפֿײַערט מענדעלעס 80־יאָריקן יוביליי. איך און דרײַ מײַנע שילער פֿון עלטערע קלאַסן, מיט אַ גרויסן טאָרט (איך האָב געוווּסט, אַז דער „זיידע‟ איז אַ גרויסער נאַשער) און מיט אַ שריפֿטלעכער באַגריסונג זיך געלאָזט צום יובילאַר אַהיים.
די טיר האָט אונדז געעפֿנט מענדעלעס איידעם, דאָברין.
— דער אַלטער וועט זײַן זייער צופֿרידן, — האָט ער שטיל געזאָגט, — איצט איז בײַ אים נאָר ביאַליק. מיר באַמיִען זיך, אַז דער זיידע זאָל נישט זייער מיד ווערן.
ווען מיר זײַנען אַרײַנגעגאַנגען אין צימער, איז דער „זיידע‟ געזעסן אין זײַן פֿאָטעל בײַם פֿענצטער. ער האָט זיך שווער אויפֿגעהויבן, צוגעגאַנגען צו מיר און, האַלטנדיק מיך בײַ דער האַנט, צוגעפֿירט צום פֿענצטער. ער האָט שוין שלעכט געזען. די ברילן האָבן ווייניק געהאַלפֿן.
ער האָט מיך דערקענט און פֿרײַנדלעך אַרומגענומען. מײַנע שילער האָבן צעמישט געקוקט אויף אים. ער האָט זיי נישט באַמערקט. ער האָט אויסגעזען בלייך, די שוואַרצאַפּלען פֿאַרשטעלט מיט קאַטאַראַקטעס, טרוקענע ליפּן און טויט־קאַלטע הענט.
איך האָב פֿאָרגעשטעלט דעם זיידן מײַנע תּלמידים. ער האָט זיי צוגערופֿן צום פֿענצטער, גענומען בײַ זיי די פּושקע מיטן טאָרט און, אויסהערנדיק זייער באַגריסונג, געלאָזט אַ טרער.
ער האָט געהייסן מע זאָל באַלד אויפֿעפֿענען די פּושקע מיטן טאָרט און ברענגען פֿאַר יעדן שאָלעכלעך און לעפֿעלעך.
— אַ שאָקאָלאַדנער טאָרט! פּונקט אַזאַ האָב איך ליב!
די שילער זײַנען נאָך געזעסן עטלעכע ווײַלעס, זיך געזעגנט און אַוועקגעגאַנגען. דער זיידע האָט זיי באַגלייט ביז דער טיר פֿונעם צימער. מיך האָט ער נישט אָפּגעלאָזט.
צי דער שאָקאָלאַד האָט אים אויפֿגעמונטערט, צי די באַגריסונג פֿון די יונגע־לײַט האָט אים גערירט, יעדנפֿאַלס, ער האָט אויסגעגלײַכט דעם רוקן און זײַן בערדל האָט זיך אַ צי געטאָן אַרויף. כ׳האָב זיך נישט אײַנגעהאַלטן און אַ זאָג געטאָן:
— איר זעט הײַנט אויס ממש ווי אַ יונגערמאַנטשיק.
— אמת, אַ יונגערמאַנטשיק! — האָט באַשטעטיקט ביאַליק.
דער „זיידע‟ האָט זיך צעלאַכט און געזאָגט:
— איר זײַט וווילע מענטשן, ווילט איר דעם זיידן גוט מאַכן אויפֿן האַרצן. — און פּלוצעם צוגעגעבן: — איך האָב הײַנט בײַ נאַכט גערעד מיטן אייבערשטן…
— מיטן אייבערשטן? — האָט זיך פֿאַרחידושט ביאַליק.
— שטעלט זיך פֿאָר… כ׳האָב זיך אויפֿגעכאַפּט פֿון אַ האַרץ־קלאַפּעניש, אָט־אָט, וועט עס אַרויסשפּרונגען… און איך הער, ווי דער אייבערשטער זאָגט צו מיר: „מענדעלע, מענדעלע, קום צו מיר‟. ענטפֿער איך אים: „רבונו־של־עולם, וואָס דאַרפֿסטו מיך דאָרט האָבן?‟ — טענהט ער צו מיר ווײַטער: „פֿע, מענדעלע, אַזוי רעדט מען נישט צו גאָט. אַז כ׳זאַג, קום, דאַרפֿסטו קומען!‟ און איך שטיי אויף מײַנעם: „איך האָב נאָך נישט אַלץ פֿאַרענדיקט אויף דער וועלט. איך דאַרף אָנשרײַבן מײַנע זכרונות. כ׳האָב לאַנג געלעבט און אַ סך געזען… כ׳מוז עס דערציילן די מענטשן.‟ דעמאָלט האָט דער אייבערשטער זיך פֿאַרטראַכט און געזאָגט: „גוט. כּל־זמן דו וועסט שרײַבן — לעב. אָבער ווי נאָר דו וועסט ענדיקן צו שרײַבן, קום צו מיר, תּיכּף־ומיד!‟
דער אַלטער האָט זיך צו אונדז אָנגעבויגן, ווי געוואָלט פֿאַרטרויען אַ גרויסן סוד, און פֿאַרענדיקט:
— כ׳האָב טאַקע געטראַכט אָנצושרײַבן אַ בוך זכרונות, אָבער איצט וועל איך שוין מוזן אָנשרײַבן נישט ווייניקער ווי צוועלף ביכער!
מיר האָבן זיך צעלאַכט. דער „זיידע‟ האָט עס דערציילט מיט אַ באַזונדערן אַזאַרט, אַזוי ווי ער פֿלעגט עס אָפֿט טאָן אין זײַנע בעסערע צײַטן.
— אוי, די שוואַכקייט… זי הרגעט מיך אַוועק. — האָט ער אונדז אומגעקערט אין זײַן הײַנט, — צו מאָל ליג איך אַזוי אויף מײַן קושעטקע, דעם קאָפּ קען איך נישט אויפֿהייבן. און כ׳הער, ווי פֿון אויבן זשומען און לויפֿן קינדערלעך… ס׳איז דאָך אַ הפֿסקה… ווען זיי וואָלטן מיך נאָר דערזען, וואָלט באַלד שטיל געוואָרן. דאַרף איך דאָך צוליב דעם זיך אויפֿהייבן אויפֿן צווייטן גאָרן… איז וווּ, אַז איך קאָן זיך קוים אויפֿהייבן אויף עטלעכע טרעפּ… — קלאָגט זיך דער אַלטער, — און כאָטש כ׳ווייס, אַז ס׳איז דאָ ווער זאָל מיך דאָרט פֿאַרבײַטן, איז מיר פֿאָרט דאָס האַרץ נישט אויפֿן אָרט…
נישט געקוקט אויף זײַן עלטער און שלאַפֿקייט, האָט שלום אַבראַמאָוויטש נאָך אַלץ פֿאַרנומען זײַן שטעלע ווי אינספּעקטאָר פֿון דער קאַזיאָנע תּלמוד־תּורה, און געוווינט אין דער דירה בײַ דער שול. אַפֿילו די גרעסטע רעאַקציאָנערע נאַטשאַלסטווע פֿון אָדעס האָט נישט געוואַגט טשעפּען דעם „זיידע‟; בפֿרט אַז דעם אינספּעקטאָר האָט פֿאַרביטן מיט דערפֿאָלג זײַן איידעם, דער לערער דאָברין, וואָס האָט נישט געפֿאָדערט פֿון דער נאַטשאַלסטווע קיין צוגעבלעכן לוין.
— און דאָך, זײַנע בײַ מיר אויך דאָ פֿריילעכע מינוטן, — שלאָגט דער אַלטער איבער זײַנע אייגענע קלאָגערײַען, — אַז עס ווערט מיר שוין אין גאַנצן קאָלעמוטנע אויפֿן האַרצן, לייען איך אַ ביסל, כאָטש כ׳זע זייער שלעכט. אָט ליגן דאָ בײַ מיר אויפֿן טישל עטלעכע ביכער פֿון יונגע שרײַבער. מע געדענקט מיך נאָך… מע שיקט פֿון אַלע זײַטן, אַפֿילו פֿון אַמעריקע. און אַלע ביכער מיט אַן אויפֿשריפֿט: דעם זיידע, דעם זיידע, דעם זיידע… פֿון וואַנען האָבן זיך בײַ מיר גענומען אַזוי פֿיל אייניקלעך, קיין עין־הרע?! איך האָב ליב צו לייענען די יונגע. פֿאַרשטייט זיך, אייניקע קומט מע זאָל זײ גוט אַרײַנזאָגן… צוריק געשמועסט, קומט דאָך דאָס עכטע ערשט מיט יאָרן, נאָך גוטער האָרעוואַניע פֿון פֿײַלן און שלײַפֿן… עס פֿרייט אָבער, ווען עס טוט פּלוצעם אַ פֿינקל אַ לעבעדיקער פֿונק… אַבי אים צו פֿאַרהיטן און העלפֿן זיך צעברענען!
מענדעלע רעדט ווײַטער. אַ כיטרע שמייכל האָט זיך פֿאַרפּלאָנטערט אין זײַן בערדל.
— יענע וואָך האָט מיך אומדערוואַרט באַזוכט די מאַדאַם פֿרייד. כ׳האָב זיך בפֿירוש געפֿילט נישט גאָר גוט. און זי רוקט מיר אונטער אַ ביכל פֿון מײַן טישל. כ׳בלעטער עס אויף ערגעץ אין מיטן און הייב אָן לייענען. פֿאַרשטייט זיך, אַ יונגער מחבר, נאָך רוי און גרין, אָבער פֿאָרט אַ פֿריש ווינטל בלאָזט פֿון די זײַטלעך. דער פֿונק גיט אַ בלישטש דאָ און דאָרט צווישן די שורות… אָ, טראַכט איך צו זיך, פֿון דעם יונגערמאַנטשיק, וועט געוויס עפּעס זיך אויספֿינקלען… כ׳גיב אַ קוק אויפֿן שער־בלאַט: מענדעלע מוכר־ספֿרים… לאָזט זיך אויס, ס׳איז איינע פֿון מײַנע ערשטע דערציילונגען. איך האָב אין איר אין גאַנצן פֿאַרגעסן. מ׳האָט די דערציילונג אָפּגעדרוקט אין אַמעריקע און צוגעשיקט ווי אַ מתּנה… און ס׳איז מיר געוואָרן אַזוי גוט אויפֿן האַרצן, אַז כ׳האָב אַפֿילו אַ טראַכט געטאָן: נישט אומזיסט געלעבט… עפּעס אויפֿגעטאָן…
אין די קאַלעמוטנע אויגן זײַנע איז אים געבליבן שטיין אַ טרער…
אין צימער האָט אַרײַנגעקוקט דאָברין מיט אַ בשׂורה, אַז ס׳זײַנען געקומען נאָך מענטשן, צו באַגריסן דעם יובילאַר. איך און ביאַליק האָבן זיך געזעגנט מיטן „זיידע‟. בשעתן באַגלייטן אונדז, האָט דאָברין זיך צעלאַכט:
— דעם אמת געזאָגט, וואָלט מען געדאַרפֿט הײַנט פֿײַערן נישט אַכציק, נאָר מער יאָר. ער באַהאַלט אויס זײַן עלטער…
לעוו קאָגאַן (1885־1959) אַ געבוירענער אין אָדעס, איז געווען אַ באַוווּסטער רוסישער ליטעראַטור־פֿאָרשער. מחבר פֿון ביכער וועגן ניקאָלײַ גאָגאָל, אַלעקסאַנדר פּושקין, דעם דראַמאַטורג אַלעקסאַנדר אָסטראָווסקי. לאַנגע יאָרן איז קאָגאַן געווען פּראָפֿעסאָר פֿון ליטעראַטור אין לענינגראַדער אוניווערסיטעט. איבערגעלאָזט אַ סך שריפֿטלעכע דערמאָנונגען וועגן באַקאַנטע פּערזענלעכקייטן, מיט וועלכע ער האָט זיך געטראָפֿן אין פֿאַרשיידענע יאָרן פֿון זײַן לעבן.
Yiddish Branzhe 