אונדזערע אָבֿות

בערל קאָטלערמאַן

בס”ד
ערבֿ־שבת הגדול תּשע״א
בין ערביים

זון, האָסט געבעטן, איך זאָל דיר דרינגלעך צושיקן עפּעס אַן אַלטע פֿאָטאָגראַפֿיע פֿאַר דײַן משפּחה-בוים-פּראָיעקט — נאַ דיר אָט דאָס פֿאָטאָקאַרטל. כ’האָף, אַז ס’איז נאָך ניט שפּעט. הײַנט האָב איך עס אָפּגעזוכט אינעם שופֿלאָד פֿונעם שלאָפֿצימער און סוף-כּל-סוף, ווי כ’האָב צוגעזאָגט, עס אָפּסקאַנירט. אויף דער צווייטער זײַט שטייט פֿאַרשריבן נאָר די דאַטע: 29.05.71. ס’איז אויסגעפֿאַלן דעמאָלט אויף ערבֿ־שבֿועות, וואָס האָט מיך תּמיד אַנטציקט.

אין אַטאַטשמענט וועסטו געפֿינען מײַנע דערקלערונגען צו דעם פֿאָטאָקאַרטל. קענסט עס ניצן, ווי דו ווילסט. און אויב וועסט האָבן קשיות — פֿרעג, דו’טס דאָך תּמיד געקאָנט שטעלן גוטע פֿראַגעס.

אַבא

דער מאַן מיט לאַנגע האָר אַ-לאַ „ביטלז‟, אין גרויסע קײַלעכדיקע זונברילן, אין ווײַסע הויזן מיט „גלעקער‟ אונטן און מיט אַ ברייטן לעדערנעם רימען אויבן, איז מײַן טאַטע און דײַן זיידע מישאַ, ביז הונדערט-און-צוואַנציק. די מאַמע, דײַן באָבע, וואָס האָט אַליין „אַראָפּגענומען‟ דעמאָלט דעם טאַטן — אַנטקעגן דעם פֿאָנטאַן אין אַ פֿאַלש־קלאַסישן סטיל, פֿלעג באַמערקן כּסדר, אַז אָט דאָס שוואַרץ-ווײַס (מער ברוין, ווי שוואַרץ, דאַכט זיך) קאַרטל פֿאַרפֿעלט אַ סך ניואַנסן. די וועלט איז אָבער מלא-כבֿודו, פֿול מיט רמזים. ווילסט אַ רמז? קוק זיך אַרײַן אין דעם טאַטנס זונברילן: עס שפּיגלט זיך אָפּ אין די גלאַנצנדיקע שוואַרצע גלעזלעך עפּעס, וואָס מע זעט פּינקטלעך ניט אָן. עס מוז זײַן עפּעס פֿרילינגדיקס: וואָלקנס צי צווײַגן, צי מי־יודע וואָס (די דינע פֿיגור פֿון דער מאַמען אינעם גרינגן ציצענעם קליידל?) — גיי, זוך איצט דעם נעכטיקן טאָג. אַפּראָפּאָ דעם טאָג: צי קען אַ זײַטיקער פּאַרשוין דערשפּירן, וואָס פֿאַראַ שיינער טאָג איז דאָס געווען? אַ קשיא פֿאַר אַרבע־כּוסות.

און וואָס איז הווה־כּך־הווה. עס איז טאַקע געווען סוף פֿרילינג: די מאַמע האָט דערפֿילט, אַז אָט-אָט-אָ… דער טאַטע האָט זי גענומען אונטער דעם אָרעם, און ביידע האָבן זיי „געכאַפּט‟ דעם געל-רויטן טראַמווײַ (יאָ, ניט קיין טעקסי), וואָס פֿאָרט איבער לאַנגע גאַסן פֿון איין עק צו דעם צווייטן אין איין גרויסער און אַלטער שטאָט. הינטער די טראַמווײַ-שויבן זײַנען פֿאַרבײַ צווײַגן פֿון טאָפּאָלן, אויף וועלכע עס האָבן זיך נאָר וואָס אַדורכגעריסן נײַגעריקע גרינע ווײַזערלעך פֿון די צוקונפֿטיקע בלעטער.

ס’איז אַוודאי מאָדנע פֿאַר דיר — בײַ אונדז דאָ בליט און גליט שוין אַלצדינג אין אַזאַ צײַט. דאָרטן אָבער איז אַלץ געווען אַנדערש. יענע גרויסע און אַלטע שטאָט ליגט העט ווײַט אויפֿן צפֿון-מיזרח. זאָל איך דיר זאָגן, אַז די שטאָט געפֿינט זיך אין רוסלאַנד? דו ווייסט דאָך, אָבער וואָס טויג עס — רוסלאַנד איז גרויס. זאָל איך דיר זאָגן, אַז זי איז אין סיביר (וווּהין, ווי באַוווּסט, פֿאַרשיקט מען מענטשן, זיי זאָלן זיך מוטשען דאָרטן פֿון הונגער, חלאַתן און שווערע אַרבעטן)? על-כן וועל איך נאָר באַמערקן, אַז לעבן דער שטאָט ליגט אַ גוואַלדיק גרויסע, קאַלטע און שיינע אָזערע — אַ גאַנצער ים.

און אינעם סאַמע צענטער פֿון דער שטאָט שטייען אַלטע הילצערנע הײַזער מיט קינסטלעך געשניצטע לאָדנס, קאַרניזן און טויערן. געבויט נאָך אין די צאַרישע צײַטן, האָבן זיי זיך גאָר גוט אָפּגעהיט. יענער פֿאָנטאַן איז אויך ערגעץ-וווּ אינעם צענטער. נאָך הײַנט אין דער פֿרי האָבן די טאַטע-מאַמע שפּאַצירט לעבן דעם פֿאָנטאַן, ווײַל יענער טאָג איז געווען שבת און די לימודים אין אוניווערסיטעט האָבן זיך פֿאַרענדיקט גאָר פֿרי. דעמאָלט האָט די מאַמע געמאַכט די „היסטאָרישע‟ פֿאָטאָגראַפֿיע. די מאַמע האָט זיך אויך געחידושט, ווי עס איז אַזוי פּלוצעמדיק געקומען די וועסנע: נאָך נעכטן איז אַלץ געווען נאַקעט און אָט איז שוין — גרין. ווי עמעצער וואָלט באַפּוצט די שטאָט לכּבֿוד יום-טובֿ.

דערווײַל זײַנען די טאַטע-מאַמע געפֿאָרן מיטן טראַמווײַ. דער טראַמווײַ האָט געזשומעט, און די מאַמע האָט ניט געקענט זיך באַרויִקן. זי האָט מורא געהאַט. זי האָט געפּרוּווט טראַכטן וועגן אַ קליין שאָקאָלאַדקעלע און וועגן אַנדערע ניט-וויכטיקע זאַכן, אָבער קיין שליטה האָט זי ניט געהאַט איבער אירע פּחדים. פֿון דערווײַטנס האָט זיך דערהערט אַ ליד פֿון עדיט פּיאַף. דער טראַמווײַ איז געפֿאָרן און געפֿאָרן און צום סוף דערפֿאָרן…

דער טאַטע איז געבליבן אין דרויסן, ווײַל דעמאָלט האָט מען ניט דערלויבט זיך דרייען פֿרײַ אין די שפּיטאָלן. דער טאַטע איז אַרומגעגאַנגען אַרום דעם בנין און פּלוצעם האָט ער דערזען די מאַמען אין אַ פֿענצטער אויף דעם צווייטן שטאָק. זי איז געשטאַנען דאָרטן, הינטער דעם פֿענצטער, בלייך און דרייסט. אַלע פֿענצטער זײַנען געווען גוט פֿאַרריגלט, אַזוי אַז קיין שום אינפֿעקציע זאָל חלילה ניט אַרײַנדרינגען. זיי האָבן ניט געהערט איינע דעם צווייטן. זיי האָבן נאָר געקענט באַוועגן די ליפּן אָן אַ קול. אַזוי האָבן זיי „גערעדט‟, מיט די ליפּן, ביז עס איז געוואָרן פֿינצטער. די מאַמע האָט אים אָנגעוויזן מיט דער האַנט: גיי שוין אַהיים.

ער איז געגאַנגען צופֿוס, אפֿשר צען קילאָמעטער (היתּכן?), ווײַל עס איז געווען שפּעט און די טראַמווײַען זײַנען שוין ניט געפֿאָרן. מאָדנע כמאַרעס האָבן פֿאַרצויגן דעם הימל און עס איז געוואָרן ממש חושך-מצרים. דעם טאַטן האָט זיך געדאַכט, אַז אין אַזאַ נאַכט מוז די גאַנצע וועלט פֿאַרטײַען דעם אָטעם.

יענע נאַכט איז דער טאַטע ניט געשלאָפֿן. ער איז געגאַנגען פֿון איין וואַנט צו דער צווייטער אין זייער קליין געדונגען צימערל ערגעץ אין אַ פֿאָרשטאָט. ער האָט גענומען איבערבלעטערן די ביכער, וואָס זײַנען געשטאַנען אויף דער אייבערשטער פּאָליצע פֿון דער הילצערנער עטאַזשערקע, וועלכע ער’ט אַליין אויסגעמײַסטרעוועט. דאָס זײַנען געווען לערנביכער, ערנסטע ביכער מיט דיאַגראַמען און גראַפֿן. ער האָט זיך געלערנט אויף אַן אינזשענער, און די אינזשענערן-ביכער זײַנען תּמיד ערנסט. זיי האָבן אָבער ניט געפּאַסט פֿאַר דער נאַכט. אויפֿן טיש איז געלעגן אַ בוך, וואָס די מאַמע האָט לעצטנס געלייענט. די מאַמע האָט געלערנט דײַטשישע און פֿראַנצייזישע ליטעראַטורן, און אירע ביכער זײַנען געווען ניט אַזוי ערנסט.

דער טאַטע האָט גענומען דאָס בוך אין די הענט. עס איז געבליבן נאָך אַ סך צײַט ביזן קאַיאָר. דער טאַטע האָט זיך אַוועקגעזעצט אויפֿן פֿענצטערברעטל מיטן בוך: אַ דיקער ראָמאַן אין דרײַ טיילן פֿון איינעם אַ דײַטשישן שרײַבער. פֿון צײַט צו צײַט האָט ער געוואָרפֿן אַ קוק אויפֿן דינינקעם לבֿנה-סערפּ פֿון סוף חודש מײַ. דער ראָמאַן האָט דערציילט וועגן אַן אוראַלטן דיכטער מיטן נאָמען יוספֿוס (הייסט עס, יוסף — פּונקט ווי זײַן אייגענער זיידע, אַ דערהרגעטער פֿון די פּעטליוראָווצעס ימ”ח אין קאַמענעץ).

דער יוספֿוס-יוסף איז געבוירן געוואָרן אין ירושלים, געוווינט אין רוים, געוואָרן באַרימט, פֿאַרלאָזט אַלץ און זיך אומגעקערט אין זײַן היימלאַנד צו שטאַרבן דאָרטן. ער האָט געהאַט אַ זון פֿון זײַן מיצרישער פֿרוי, פּאַולוס, וועלכער איז אים געוואָרן אינגאַנצן פֿרעמד, און נאָך איין זון האָט ער געהאַט פֿון זײַן ישׂראלדיקער פֿרוי, סימעאָן, וואָס איז אים געווען טײַערער פֿון דער וועלט…

פֿריִער האָט זיך די מאַמע באַקלאָגט, אַז זי מוז אָנשרײַבן אַ חיבור וועגן דעם ראָמאַן, אָבער קיין כּוח האָט זי ניט. דער טאַטע איז געווען זיכער, אַז אויב ער נעמט די פּען אין האַנט, שרײַבט זיך שוין אַלץ פֿון זיך אַליין, ווײַל יעדער אינזשענער קען אָן שום פּראָבלעם ווערן אַ ליטעראַטאָר, אויב מע דאַרף; און קיין איין ליטעראַטאָר איז בשום אופֿן ניט מסוגל צו ווערן אַן אינזשענער. וואָס אָבער קען מען זאָגן און וואָס קען מען אָנשרײַבן וועגן אָט דעם ראָמאַן, וואָס האָט אַזאַ קליינעם שײַכות צו אונדזער לעבן?

דער טאַטע האָט זיך פֿאַרטיפֿט אין זײַנע געדאַנקען און ניט באַמערקט, אַז אַלץ איז געוואָרן ווײַס אין דרויסן. דאָס פֿענצטער איז פֿאַרשיט געוואָרן מיט שניי. דער טאַטע האָט ניט געגלייבט זײַנע אייגענע אויגן: פֿון וואַנען נעמט זיך אַזאַ שניי סוף פֿרילינג? אַפֿילו דאָ, אין סיביר, איז עס אַ זעלטנקייט.

אָט אַזאַ נאַכט, מיט אַ סך אומפֿאַרשטענדלעכע רמזים (אוי, מאַמע!), איז דאָס געווען דעמאָלט, אין אָנהייב חודש סיוון!

אין דער פֿרי איז דער טאַטע אַרויס פֿון דער דירה. דער שניי איז יום-טובֿדיק געלעגן אויף טראָטואַרן און קלומבעס. אויף דער בײַקאַלער גאַס, לעבן דעם שפּיטאָל, האָט דער טאַטע צונויפֿגעקײַקלט אַ שנייקוגעלע און אַ וואָרף געטאָן אין דער מאַמעס פֿענצטער אַרײַן. קיינער אָבער איז ניט צוגעגאַנגען צו דעם פֿענצטער. ער האָט אַ וואָרף געטאָן נאָכאַמאָל און נאָך… גאָרנישט. אין רעגיסטראַטור האָט אַ באַיאָרטע מידע מעדיצינישע שוועסטער שטרענג געפֿרעגט בײַ אים זײַן פֿאַמיליע-נאָמען. דערנאָך האָט זי לאַנג אַרײַנגעקוקט אין אירע רשימות. זי האָט אויפֿגעהויבן דעם קאָפּ צום טאַטן און געפֿרעגט בײַ אים, וועמען וויל ער — אַ ייִנגל צי אַ מיידל. דער טאַטע האָט זיך פֿאַרלוירן, ווײַל ער האָט טאַקע ניט געוווּסט וועמען, אָבער פּלוצעם אויסגעשאָסן, אַז ער וויל אַ ייִנגל. אויב אַזוי, האָט געזאָגט מיט דער זעלבער שטרענגקייט די שוועסטער, האָט ער שוין אַ ייִנגל.

אַ ברייטער שמייכל האָט פֿאַרגאָסן דעם טאַטנס פּנים — ביז די סאַמע אויערן. אַזוי, נאַריש שמייכלענדיק, איז ער אָן אַ ציל אַרויס אין דרויסן, צו כאַפּן אַ פֿריש ביסל לופֿט. ווידער אַרײַנגעלאָפֿן אין דער רעגיסטראַטור האָט ער אַ פֿרעג געטאָן בײַ דער מעדיצינישער שוועסטער, ווען מע’ט אים ווײַזן זײַן זון. ווען מע וועט אים שפּײַזן, וועט מען אים שוין ווײַזן, האָט יענע קאַלט געענטפֿערן און זיך פֿאַרטיפֿט אין אירע פּאַפּירלעך.

דער טאַטע האָט ניט געוווּסט, ווען מע שפּײַזט די נײַ־געבוירענע קינדער, אָבער נאָכפֿרעגן האָט ער זיך געשעמט. פּלוצעם האָט אַ ליאַרעם געטאָן אַ טעלעפֿאָן. די מעדיצינישע שוועסטער, שוין נערוועז, האָט געדאַרפֿט ווידער זיך אָפּרײַסן פֿון אירע וויכטיקע ענינים און צורופֿן דעם טאַטן. עס האָט אָנגעקלונגען פֿון אַן אַנדער שטאָט דער מאַמעס טאַטע, דער זיידע בענעק. דער זיידע האָט עקשנותדיק געפֿאָדערט, מע זאָל געבן דאָס ייִנגעלע דעם נאָמען נאָך זײַן טאַטן עליו-השלום, אַ פּראָסטן מולער פֿון סקווירע, זאָל זיך מיִען. „רופֿט אים אָן בערל, — האָט געשריגן דער זיידע אינעם טעלעפֿאָן, — איך קום באַלד צו פֿאָרן מיטן צוג.‟ דער זיידע, וואָס איז פֿאַרבליבן אויף לאַנגע יאָרן אַ קאַטאַ-קורגאַנער כוליגאַן, איז געווען אַן עקשן (סימאָן זאָל מען אים אָנרופֿן לכּבֿוד דעם טאַטנס טאַטע, האָט געפֿאָדערט עמעצער אַ סך יאָרן שפּעטער אינעם חיפֿהער ראָטשילד-שפּיטאָל).

שפּעטער איז דער טאַטע ווידער געשטאַנען אונטער דעם שפּיטאָל-פֿענצטער — ביז נאָכמיטאָג און אַפֿילו מער. זײַנע לאַנגע האָר האָבן געפֿלאַטערט אויף דעם בין-ערבֿיים-ווינטל. אונטער דעם אָרעם האָט ער געהאַלטן צוויי קאַרטאָנענע פּושקעס מיט קעפֿיר, צו דערפֿרייען די מאַמע מיט עפּעס געשמאַקס (דאָס איז געווען דאָס איינציקע, וואָס ער’ט געפֿונען בײַ זיי אין קיך; די קראָמען זײַנען דאָך געווען זונטיק פֿאַרמאַכט). אַזוי איז ער געשטאַנען און געקוקט אויפֿן פֿאַלנדיקן שניי און שיִער ניט פֿאַרפֿעלט אַ קלאַפּ אינעם מאַמעס פֿענצטער. ער האָט אויפֿגעהויבן די אויגן און דערזען דאָרטן אין עמעצנס הענט אַ קליין פֿאַרוויקלט און שרײַענדיק עופֿעלע…

גיי דערשפּיר דאָס אַלץ פֿון אַ קליין שוואַרץ-ווײַס פֿאָטאָקאַרטל, האָט זיך אמאָל באַקלאָגט די מאַמע מיט אַ זיפֿץ.

טאַטע

P.S. ווען מײַן טאַטע פֿונעם פֿאָטאָקאַרטל זאָל וויסן, אַז נאָך אַ סך מענטשן אין דער וועלט האָבן ניט קיין ספֿק, אַז יענע שבֿועות-נאַכט איז טאַקע אַ ספּעציפֿישע נאַכט, וואָלט ער זיך אַוודאי געחידושט. ס’איז דאָך באַוווּסט אויף זיכער, אַז אין אַזאַ נאַכט עפֿענען זיך די הימלען און אַלע תּפֿילות ווערן באַמערקט און אָנגענומען מיט חן, מיט חסד און מיט רחמים; און יעדער איינער איז ראָוי אין אַזאַ נאַכט, אַז אַלע זײַנע אָבֿות זאָלן דערמאָנט ווערן, ווי אויך די אָבֿות פֿון די אָבֿות — צו טובֿה, צו ברכה, צו לעבן און צו שלום.

P.P.S. ווען דײַן באָבע זאָל לייענען איצט די-אָ חכמות, וואָלט זי אַוודאי געזאָגט: „דריי מיר ניט דעם קאָפּ מיט דײַנע הימלען-און-תּפֿילות, דאָס איז נאָר אונדזער געשיכטע און מער קיינעמס…‟

ד”ז