דער פּראָזאַיִקער, דיכטער און דראַמאַטורג מאַרק ראַזומני איז געבוירן געוואָרן אין ליטווישן שטעטל זשאַגער. אין גיכן זײַנען די עלטערן אַריבערגעפֿאָרן קיין ריגע, לעטלאַנד, וווּ ער האָט פֿאַרענדיקט די גימנאַזיע אין 1913. נאָך אין דער פֿריִער קינדהייט האָט ראַזומני אָנגעהויבן שרײַבן לידער אויף ייִדיש, העברעיִש און רוסיש. זײַן נטיה צו קונסט ברענגט אים אין דער מאָלער־שול פֿון די ריגער קינסטלער באָרכערט און ראָזען.
אין 1919 איז ראַזומני אַריבערגעפֿאָרן קיין דײַטשלאַנד און אָנגעהויבן דאָרט אַרבעטן אין אַ האַמבורגער באַנק ווי אַן אָנגעשטעלטער. אין יענע יאָרן קומט פֿאָר זײַן דעביוט אין ליטעראַטור, דווקא אויף דײַטש. אָן זײַן וויסן, ווערט די דערציילונג איבערגעזעצט און אָפּגעדרוקט אין דער ניו־יאָרקער „אידישעס טאַגעבלאַט‟. זײַן ערשט בוך נאָוועלעס „אַראַנעאָ די שפּין‟ איז דערשינען אין ריגע אין 1924; שפּעטער גייען דאָרט אַרויס זײַנע ביכער דערציילונגען: „הינטערגעסלעך‟, „דאָס לאַנד פֿון טויזנט געשטאַלטן‟, „איינער צווישן מיליאָנען‟, „מענטשן אין שטויב‟, דער היסטאָרישער ראָמאַן „ייִדישע מלוכה‟. ראַזומני איז אויך פּראָדוקטיוו ווי אַן איבערזעצער פֿון דײַטש און רוסיש.
אין די 1930ער יאָרן ווערט ראַזומני באַקאַנט ווי אַ דראַמאַטורג. אין ריגע פֿירט מען אויף אויף ייִדיש און לעטיש זײַן פּיעסע „דאָקטאָר הערמאַן מייעראָוויטש‟. ער פֿלעגט אויך צוגרייטן אינסצענירונגען פֿון די ייִדישע קלאַסיקער.
ווען אין מאָסקווע הייבט אָן אַרויסגיין דער זשורנאַל „סאָוועטיש היימלאַנד‟ (1961), דרוקט דאָרט ראַזומני זײַנע דערציילונגען, נאָוועלעטן, קורצע עסייען, פֿילאָסאָפֿישע באַטראַכטונגען. ראַזומני ווערט אָנערקענט ווי איינער פֿון די גרונטלייגער פֿון דער קליינער ייִדישער נאָוועלע — „נאָוועלעט‟, אַ מיניאַטור, אין וועלכער „דאָס בילד איז קינסטלעריש פֿונקציאָנעל, ווײַל עס טראָגט מיט זיך אַן אויספֿיר, אַ לאָגישן און פֿילאָסאָפֿישן מיין‟ (ה. רעמעניק, „סאָוועטיש היימלאַנד‟, 19762 נומ‘ 9). די ווערק פֿון מאַרק ראַזומני זײַנען איבערגעזעצט אויף רוסיש, לעטיש און דײַטש.
לייענט דרײַ נאָוועלעטן פֿון מאַרק ראַזומניס בוך „אַ וועלט מיט וווּנדער‟ (פֿאַרלאַג „סאָוועטסקי פּיסאַטעל‟, מאָסקווע, 1986)
צייכנס אויפֿן לעבנסוועג
אַ היפּש ביסל יאָרן איז פֿאַרלאָפֿן זינט יענער צײַט, ווען כ‘בין צום ערשטן מאָל אַרײַנגעדרונגען אין די סודות פֿון עבֿרי. אין משך פֿון דער צײַט ביז הײַנט האָב איך שוין באַוויזן ניט ווייניק איבערצולייענען, אָבער צי קאָן איך דען פֿאַרגעסן די לײַדנשאַפֿט, מיט וועלכער כ‘האָב אין יענע ווײַטע יאָרן זיך אַרויפֿגעוואָרפֿן אויף יעדער געדרוקטער שורה און זי מיט אַ פֿאַרכאַפּטן אָטעם שטודירט, אַפֿילו רעכט ניט וויסנדיק, וואָס זי באַטײַט? און כ‘וועל אויך ניט פֿאַרגעסן, ווי איין מאָל, אין רעכטן ברען פֿון אָט דער ווילדער הנאה, בין איך פֿאַרחידושט און צעטומלט געוואָרן בײַם טרעפֿן עפּעס אַן אומבאַקאַנטן, פֿאַרדרייטן אות, וואָס האָט מיר פֿאַרשטעלט דעם וועג.
— וואָס איז דאָס פֿאַר אַזאַ מאָדנער אות? — האָב איך געפֿרעגט מײַן פֿאָטער, — ווי דאַרף מען אים לייענען?
— ס‘איז ניט קיין אות, — האָט דער פֿאָטער געענטפֿערט, — דאָס איז אַ צייכן אַזאַ, פֿראַגע־צייכן רופֿט מען אים.
— און וווּ שטעלט מען אים אַוועק, אָט דעם פֿראַגע־צייכן? — האָב איך געוואָלט וויסן, — און פֿאַר וואָס איז ער פֿאַרקרימט און אויסגעדרייט, אַז ס‘כאַפּט אָן אַ רחמנות אויף אים?
האָט דער פֿאָטער מיר דערקלערט, אַז דעם פֿראַגע־צייכן שטעלט מען בײַ דעם סוף פֿון אַ שורה. דעמאָלט, ווען עפּעס איז ניט קלאָר און עס פֿאָדערט זיך אַן ענטפֿער. און אויסגעקרימט און פֿאַרדרייט איז ער, אָט דער פֿראַגע־צייכן, דערפֿאַר, ווײַל ער בעט זיך, מ‘זאָל אים אויסגלײַכן, מ‘זאָל אים ראַטעווען.
— און דעמאָלט, ווען עס קומט דער ענטפֿער, — האָט דער פֿאָטער פֿאַרענדיקט, — לעבט דער פֿראַגע־צייכן אויף, ער גלײַכט זיך אויס און קריגט אַ פּנים פֿון יענעם שטעקעלע, וואָס דו זעסט דאָ שטיין אַ ביסל ווײַטער.
און ער האָט מיר אָנגעוויזן אויף אַן אַנדער צייכן, וואָס איז געשטאַנען בײַם סוף פֿון אַן אַנדער צײַל: דאָס איז געווען אַ גראַד שטעקעלע מיט אַ פּינטעלע פֿון אונטן.
דאָס זעסטו, — האָט ער דערקלערט, — איז אַן אויסרוף־צייכן. אַ צייכן, וואָס ווערט געבוירן דעמאָלט, ווען מע געפֿינט אַן ענטפֿער אויף דער פֿראַגע פֿון דעם קרומען פֿראַגע־צייכן. און שטיל און פֿאַרטראַכט צוגעגעבן:
— צווישן אָט די ביידע צייכנס גייט דורך אַ גאַנץ מענטשלעך לעבן. מע פֿרעגט — און מע ענטפֿערט. אָבער ניט אַלע מאָל געפֿינט מען דעם ענטפֿער, ניט אַלע מאָל — אוי, ווי ניט אַלע מאָל! — געלינגט אויסצוגלײַכן דעם קרומען פֿראַגע־צייכן. נאָר וואָס דערצייל איך דיר דאָס? — האָט ער זיך געכאַפּט, — שפּעטער וועסטו דאָס אַלץ אויספּרוּוון אויף זיך.
מיר זײַנען שטאַרק געווען געפֿעלן דעם טאַטנס אויפֿקלערונגען וועגן די ביידע צייכנס. אמת, זײַנע לעצטע ווערטער האָב איך ניט פֿאַרשטאַנען. איצט אָבער, נאָך דעם, ווי כ‘האָב שוין דורכגעשפּאַנט אַ לעבן צווישן אָט די ביידע צייכנס, פֿאַרשטיי איך שוין אויסגעצייכנט, וואָס ער האָט געמיינט. נאָר לאָמיר אַריבערגיין צו דעם, וואָס ס‘איז געשען ווײַטער, דעמאָלט, אין מײַן פֿריִער קינדהייט.
נאָך יענעם שמועס מיטן פֿאָטער האָב איך שוין אָנגעהויבן אומעטום און אין אַלץ זוכן קרומע פֿראַגע־צייכנס, כּדי זיי אויסצוגלײַכן און פֿאַרוואַנדלען אין גראָדע אויסרוף־צייכנס. אין די קינדער־יאָרן איז עס געלונגען. דעמאָלט, ווען די דערוואַקסענע האָבן מיר אַרויסגעהאָלפֿן און מיר אויסגעגלײַכט די פֿראַגע־צייכנס. אָבער אין די שפּעטערדיקע יאָרן, ווען כ‘האָב שוין געמוזט מײַן וועלטל אַליין באַשטיין, האָבן זיך פֿאַר מיר גענומען שטעלן אַלץ מער אויסגעקרימטע פֿראַגע־צייכנס, און אַלץ ווייניקער אויסרוף־צייכנס זײַנען מיר געקומען צוהילף. איז דאָס געווען דערפֿאַר, וואָס די אויסגעקרימטע זײַטן פֿון די פֿראַגע־צייכנס זײַנען געוואָרן אַלץ פֿאַרהאַרטעוועטער און פֿאַרעקשנטער, און זיך שווער געלאָזט בייגן, צי מחמת דעם, וואָס מײַנע פֿינגער זײַנען מיט דער צײַט געוואָרן שוואַכער?
ווי עס זאָל ניט זײַן — כאָטש די ענטפֿערס אויף די פֿראַגן קומען אַלץ זעלטענער, און די געהיימניסטפֿולע, ניט־אויסגעגלײַכטע פֿראַגע־צייכנס קוקן מיך אַלץ אָפֿטער אָן מיט געבעט און פֿאָרוווּרף, ווילט זיך מיר פֿון דעסטוועגן אַלץ האַלטן בײַ די אויסגעקרימטע זײַטן פֿון די פֿראַגע־צייכנס, און ניט אַלע מאָל אַפֿילו ווילט זיך מיר זיי אויסגלײַכן און פֿאַרוואַנדלען אין גראָדע, ניכטערע שטעקעלעך פֿון אויסרוף־צייכנס, ווײַל אַ דאַנק טאַקע אָט די אויסגעקרימטע און אַזוי אָפֿט ניט־פֿאַרענטפֿערטע חנעוודיקע פֿראַגע־צייכנס איז דאָס לעבן אויף דער וועלט פֿול מיט שיינקייט, אימפּעט און פֿרייד.
צעבראָכענע טעלערס
קיין סערוויזן פֿון מייסענער, סעוורעד אָדער קאָפּענהאַגענער פּאָרצעלײַ האָבן ניט באַצירט די פּאָליצעס פֿון אונדזער בופֿעט — אונדזער שפּײַז־סערוויז איז באַשטאַנען פֿון אַ האַלב טוץ היפּשלעך אָפּגענוצטע פֿאַיאַנסענע טעלערס, וואָס פֿון אונטער זייער אָפּגעריבנקייט האָט ערטערווײַז אַרויסגעקוקט די רויטע ליים. אָבער נישקשה — מיר האָבן געגעסן פֿון זיי, אַבי ס‘איז נאָר געווען וואָס. און בשעת די מאַמע האָט זיי געוואַשן און איבערגעווישט, האָבן די טעלערס געשטראַלט מיט אַזאַ מין חן, אַז אַלע באַרימטע מײסענער פּאָרצעלײַען האָבן זיך געמעגט באַהאַלטן. און אפֿשר איז דאָס געווען דער צויבער, וואָס דער מאַמעס ליכטיקע אויגן און כּישופֿדיקע פֿינגער האָבן געשפּרייט אַרום זיך.
און טײַערער זײַנען מיר אָט די אָפּגעשטשערבעטע פֿאַיאַנסענע טעלערס געווען צוליב דעם, וואָס אַ דאַנק זיי זײַנען געראַטעוועט געוואָרן מענטשן, ווײַל שטענדיק, ווען איינער פֿון אונדזערע טעלערס איז אַראָפּגעפֿאַלן און זיך צעבראָכן אויף שטיקלעך, האָט די מאַמע נאָך דער ערשטער מינוט פֿון צעטומלעניש און שרעק, זיך צעשמייכלט און מונטער אַ זאָג געטאָן:
— נו, זאָל דאָס זײַן אַ כּפּרה!
וואָס, אייגנטלעך, איז דאָ זיך צו פֿרייען? — האָב איך געטראַכט. איך האָב דאָך געוווּסט, ווי טײַער איז בײַ אונדז יעדער טעלער, און ווי דעמאָלט, ווען דער טאַטע ברענגט אויפֿן אָרט פֿון דעם צעבראָכענעם אַ נײַעם, זאָגט ער: „מײַנע פּרנסות וועלן ניט קלעקן…‟ דערצו איז מיר נאָך אומפֿאַרשטענדלעך געווען, וואָס הייסט, „אַ כּפּרה‟. ביז די מאַמע האָט מיר איין מאָל ניט אויפֿגעקלערט, אַז אַ צעבראָכענער טעלער איז אַן אויסקויף, און דערמיט ווערט אויסגעלייזט אַ מענטש, וואָס האַלט בײַם קראַנק ווערן, אָדער, חלילה, גאָר בײַם שטאַרבן, און אַז אַ דאַנק דעם צעבראָכענעם טעלער, וואָס איז פֿאַר אים אַ כּפּרה, וועט אים שוין קיין בייז ניט געשען.
זינט דעמאָלט האָב איך אָנגעהויבן זיך שאַרף צוקוקן צו דער מאַמעס הענט, בעת זי וואַשט דאָס געפֿעס און האָב אַלץ געוואַרט, אַז אַ טעלער זאָל פֿון אונטער אירע פֿינגער זיך אַרויסגליטשן און ווערן אַ כּפּרה. איך האָב אַפֿילו שטענדיק געהאַט צוגעגרייט עמעצן, פֿאַר וועמען דאָס דאַרף זײַן אַ כּפּרה: קיין קראַנקע און שוואַכע האָבן אין אונדזער אָרעמען הויף ניט געפֿעלט.
— מאַמינקע, — האָב איך געמאָנט, — ווייסטו? — רפֿאלקע דעם קירזשנערס איז דאָך שטאַרק קראַנק. מ‘וואָלט געדאַרפֿט צעברעכן אַ טעלער, אַ כּפּרה פֿאַר אים. און טראַשטשע איז נעכטן אַראָפּגעפֿאַלן פֿון די טרעפּ… מאַמינקע, ס‘איז נייטיק אַ כּפּרה!
די מאַמע האָט אָפּגעזיפֿצט, גענומען אָפֿט פּינטלען מיט די שיינע אויגן און מיט אַ וווּנדערלעכן שמייכל דורך טרערן תּיכּף געלאָזט אַראָפּפֿאַלן אַ טעלער און שטיל און מילד צוגעשעפּטשעט:
— איך ווייס, מײַן קינד, איך ווייס. אוי, זײַנען נייטיק כּפּרות, איז זאָל דאָס זײַן אַ כּפּרה. פֿאַר רפֿאלקען, פֿאַר טראַשטשען. און אויך פֿאַר דיר, מײַן קינד.
אָפֿט מאָל — און זאָל מיר דאָס ניט פֿאַררעכנט ווערן פֿאַר קיין חטא — האָב איך אויף אַזאַ אופֿן דורכגעשמוגלט אַ קעצל אָדער אַ הינטל, וואָס האָט, ניט פֿאַר אײַך געדאַכט, זיך שטאַרק גענייטיקט אין אַ כּפּרה…
געוווּסט האָב איך, אַז בײַ דער מאַמעס גוטסקייט און דערבאַרעמדיקייט וועט אויך דאָס דורכגיין.
— מאַמינקע, — האָב איך מיט אַ וויינענדיקער שטים אָנגעהויבן, — קאַזיקס פֿלאָקי איז גאָר פֿאַרבײַ… מע וועט דאַרפֿן אַ כּפּרה.
— פֿלאָקי, זאָגסטו? — האָט די מאַמע אַ שמייכל געטאָן, — גוט, מײַן קינד, וואָס דו האָסט רחמנות אויף לעבעדיקע באַשעפֿענישן.
שפּעטער, ווען דער טאַטע איז געקומען פֿון דער אַרבעט און מ‘האָט זיך געזעצט עסן, האָט ער באַלד באַמערקט, אַז עס פֿעלט אַ טעלער — אַן אָרעמאַן ווייסט דאָך זײַן חשבון, — און געזאָגט צו מיר מיט אַ געמאַכטער שטרענגקייט:
— אַהאַ, האָסט שוין באַוויזן, וואָס דו קענסט?
אָבער דאָס איז נאָר געווען געזאָגט, ווײַל די אונטערשטע שורה האָט ער דאָך געוווּסט. ער האָט גוט געוווּסט וועגן די פֿילצאָליקע כּפּרות, וואָס די מאַמע טיילט מיט אַזאַ ברייטער האַנט און ברייט האַרץ, און נאָך אַזאַ כּלומרשטן אָנבייזערן זיך אויף מיר האָט ער אַ זײַטיקן קוק געטאָן אויף דער אמתער שולדיקער און גוטמוטיק אָפּגעמורמלט:
— טעלערס, ווי איך זע, ווערן בײַ אונדז אַלץ ווייניקער, און מײַנע פּרנסות וועלן שוין באַלד ניט קלעקן. ווייסט, וואָס איכל דיר זאָגן, בליומקע? ברעך טעלערס, אָבער ניט יושר.
די מאַמע האָט זיך פֿאַררויטלט, גאָרניט געענטפֿערט. און אויף מאָרגן האָט דער טאַטע געבראַכט אַ נײַעם טעלער, וואָס איז אויך אין גיכן געוואָרן אַ כּפּרה: וועמען אויסצוקויפֿן פֿון קראַנקייטן און פֿון געפֿאַר האָט דאָך מײַן טײַערע מאַמע שטענדיק געהאַט. און וואָס אמת, איז אמת — איך האָב איר אין דעם אויך שטאַרק צוגעהאָלפֿן.
אַזוי זײַנען מײַנע קינדער־יאָרן פֿאַרבײַ אונטערן צייכן פֿון די צעבראָכענע טעלערס, מיט וועמענס הילף מײַן מאַמע, וועלכע האָט געווייטיקט פֿאַר אַ וועלט, האָט אַזוי ברייטהאַרציק געקעמפֿט. אָבער ווען ס‘איז אָנגעקומען די וויסטע היטלערישע צײַט און איבער איר האַלדז האָט זיך אַראָפּגעלאזט דער גרויזאַמער חלף, האָט זיך שוין אויף דער גאַנצער וועלט, וועלכע איז אויך רײַך מיט אַלע מינים איידעלע פּאָרצעלײַענע סערוויזן, ניט געפֿונען קיין איין פּראָסטער פֿאַיאַנסענער צעשפּאָלטענער טעלער, וואָס זאָל אַוועקגיין, ווי אַ כּפּרה, פֿאַר איר כּשר האַרץ און פֿאַר אירע ליכטיקע אויגן.
אין זיכערקייט
די קאָטערס בײַ אונדז אין הויף האָבן זיך פֿאָרגענומען דערוואַרגן מײַן שכנס יונגע הענדעלעך. דרײַ שטיק האָבן זיי שוין פֿאַרצוקט, נאָר איינעם, דעם לעצטן, איז ביז איצט געלונגען זיך צו ראַטעווען. ווי עס שײַנט, איז דאָס הענדל ניט קיין נאַר, און צוזעענדיק דעם אומקום פֿון זײַנע ברידער, האָט עס באַשלאָסן זיך פֿירן אַנדערש ווי זיי.
איך זיץ אין סאָד און קוק זיך צו, ווי דאָס ווײַסע ציכטיקע הענדעלע שפּאַנט אַרום שטאַרק פֿאַרטאָן און האַלט אין איין נישטערן, פּיקן און שלײַפֿן זײַן שנאָבעלע. אויף אויסצוקרייען זיך ווי געהעריק האָט עס נאָך ניט קיין כּוח און ניט קיין דערפֿאַרונג, איבער זײַן קרום פּיסקל שנײַדן זיך ערשט קוים־קוים אַרויס מיט אַ בלאַסער רויטקייט די סימנים פֿון זײַן קינפֿטיקער הענערישער גדלות. און ווי עס קוקט זיך אַזוי גאווהדיק אַרום און רײַבט בײַ יעדן טראָט איינעם אין אַנדערן די דינע שפּאָרנדלעך, דערזעט עס מיט אַ מאָל ניט ווײַט אין גראָז אַ פּאָר פֿאַרטײַעטע גרינע אויגן פֿון אַ קאָטער, וואָס לאָקערט און באַלעקט זיך שוין בײַצײַטנס! דאָס הענדעלע צעפּאָלאָשעט זיך, לאָזט אַרויס אַן אומרויִקן קוואָטש, טוט אַ צעשראָקענעם פּאַטש מיט די פֿליגלען און נעמט זיך אויפֿגיך שאַרן צו דער באַנק, אויף וועלכער איך זיץ.
„אוי, ביסטו נאַיִוו, — ווענד איך זיך צום דערשראָקענעם הענדעלע, — בײַ מענטשן גייסטו זוכן שוץ און זיכערקייט? ווייסטו דען ניט, וואָס מיר טוען אָפֿט מאָל מיט דײַנס־גלײַכן?‟
דאָס הענדעלע אָבער רוקט זיך נענטער, קוקט אויף מיר מיט אַ זײַטיקן, אומשולדיקן גלאַנץ פֿונעם קײַלעכדיקן אייגל, און מיר שטעלט זיך פֿאָר, אַז עס ענטפֿער מיר אויף זײַן הענערשן לשון:
„יאָ, דאָס אַלץ ווייס איך, אויך מײַנע פֿאַרשניטענע ברידער האָבן דאָס געוווּסט, און דעריבער דיר ניט געטרויט — זײַנען זיי, נעבעך, אומגעקומען פֿאַר דער צײַט. איך וויל אָבער וועגן דעם ניט טראַכטן, און איך גלייב, אַז דײַן מענטשלעכקייט וועט גובֿר זײַן אַלע בייזע אינסטינקטן, און דו וועסט מיך ניט אַרויסגעבן‟.
איך ראַטעווע דאָס קלוגע הענדעלע, און אָט שפּאַצירט עס שוין ווײַטער איבערן סאָד. אַ באַרויִקטס און זיכערס. מיט טיפֿער גערירטקייט קוק איך נאָך דעם אָפּגעראַטעוועטן באַשעפֿענישל און טראַכט וועגן דעם, אַז קיין מאָל נאַרט זיך ניט אָפּ יענער, ווער עס פֿאַרלאָזט זיך אויף דעם מענטשנס גוטע געפֿילן.
Yiddish Branzhe 